Τι σημαίνει ευρωστία στην εποχή του κορωνοϊού;
Το χειμώνα του 2003-2004 περισσότεροι από 30 χιλιάδες άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στο Ηνωμένο Βασίλειο, ως συνεπεία του ψύχους και με τους 2,5 χιλιάδες από αυτούς μέσα σε μία βδομάδα.[1] Οι θάνατοι ήταν κυρίως ηλικιωμένοι που πέθαναν από καρδιακά ή αναπνευστικά προβλήματα και οι περισσότεροι είχαν υποκείμενες ασθένειες.[2]
Η διάσταση του αριθμού των θανάτων και το προφίλ των θυμάτων έχουν κάποιες ομοιότητες με την τρέχουσα πανδημία Covid-19. Φυσικά, υπάρχουν θεμελιώδεις διαφορές. Ο κρύος καιρός θα υποχωρήσει και σε μία τέτοια συνθήκη δεν απαιτούνται προστατευτικά μέτρα, όπως το κλείσιμο των συνόρων, οι κοινωνικές αποστάσεις, οι μάσκες, τα γάντια και τα αντισηπτικά, το ιατρικό προσωπικό δεν κινδυνεύει και οι άνθρωποι δεν πεθαίνουν μόνοι. Ωστόσο, παρά αυτές τις θεμελιώδεις διαφορές, το κρύο κύμα της Μεγάλης Βρετανίας μπορεί να μας διδάξει μερικά σημαντικά πράγματα για την ασθένεια Covid-19.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να αναρωτηθούμε είναι γιατί πεθαίνουν περισσότεροι άνθρωποι από το κρύο στη Βρετανία (ανά διαστήματα οι θάνατοι στους χειμερινούς μήνες υπολογίζονται μέχρι και 40.000)[3] παρά στη Ρωσία, όπου το κλίμα είναι ψυχρότερο, οι πολίτες φτωχότεροι και η ιατρική περίθαλψη λιγότερο διαθέσιμη; Το δεύτερο ερώτημα είναι γιατί κινδυνεύουν περισσότερο οι ηλικιωμένοι;
Είναι ασφαλές να ειπωθεί ότι πολλοί άνθρωποι διέθεταν μειωμένη ικανότητα προσαρμογής σε εναλλασσόμενες καιρικές συνθήκες. Είχαν μειωμένη ευρωστία.
Η έννοια της ευρωστίας (Βικιλεξικό: σωματική δύναμη και υγεία, ισχύς[4]) είναι κεντρικής σημασίας στην προληπτική ιατρική και αποτελεί τον πυρήνα της φυσιοπαθητικής. Αναφέρεται στην ικανότητα του οργανισμού να αντιμετωπίζει διαταραχές και να παραμένει υγιής. Αυτό περιλαμβάνει κάθε είδους σωματικού και ψυχολογικού στρες και, φυσικά, λοιμώξεις. Ένα λειτουργικό ανοσοποιητικό σύστημα είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό ενός υγιούς οργανισμού.
Το ανοσοποιητικό σύστημα των ηλικιωμένων δε λειτουργεί τόσο καλά. Υποφέρουν από διάφορα είδη ασθενειών. Έχουν μειωμένη ευρωστία γενικότερα. Είναι θέμα της ηλικίας; Ή έχει να κάνει με τους παράγοντες της ζωής; Ο κακός τρόπος ζωής είναι γνωστό ότι έχει σημαντικό αντίκτυπο στη θνησιμότητα.[5] Μερικοί υποστηρίζουν πως μειώνει το προσδόκιμο της ζωής κατά 9 χρόνια.[6] Όμως, αυτοί οι υπολογισμοί έγιναν υπό κανονικές συνθήκες, όχι κατά τη διάρκεια μίας πρόκλησης, μίας επιδημίας ή ενός κύματος κακοκαιρίας. Σε τέτοιες συνθήκες αναμένουμε περισσότερα θύματα μεταξύ ατόμων με μειωμένη ευρωστία.
Ο υγιεινός τρόπος ζωής βασίζεται σε τρεις πυλώνες: στη σωματική δραστηριότητα, στην υγιεινή διατροφή και στον ποιοτικό ύπνο. Για καθέναν από αυτούς τους πυλώνες υπάρχει μια άφθονη βιβλιογραφία που αποδεικνύει ότι και οι τρεις υποστηρίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Καθώς είναι δύσκολο ακόμα και για τους νέους να αλλάξουν συνήθειες, είναι σχεδόν αδύνατο για τους ηλικιωμένους. Τώρα στην καραντίνα, έχουμε τον χρόνο να επενδύσουμε στην υγεία μας. Όμως, θα αναλάβουμε την πρόκληση και θα το κάνουμε; Θα ήταν σημαντικό. Διαφορετικά, θα βρεθούμε σε δεινότερη θέση στο επόμενο κύμα της νόσου.
Μία άλλη επιλογή θα ήταν να εναποθέσουμε τις ελπίδες μας στα φάρμακα ή στο εμβόλιο. Αλλά πόσο καλά θα λειτουργήσουν; Στην περίπτωση της γρίπης τόσα τα φάρμακα όσο και τα εμβόλια δεν αποδίδουν ιδιαίτερα καλά.[7] Η επένδυση στους τρεις πυλώνες παραμένει η πιο σημαντική πρόληψη για την Covid- 19, καθώς και πολλές άλλες ασθένειες. Είναι επίσης, η καλύτερη θεραπεία για τις ψυχολογικές διαταραχές και είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος διαχείριση του στρες.
Η επίδραση των φαρμάκων
Μεταξύ 4ης και 18ης Αυγούστου του 2003, περίπου 15 χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν κατά τη διάρκεια καύσωνα στη Γαλλία.[8]
Ο αριθμός των θυμάτων, αν και αρκετά υψηλός, είναι σαφώς μικρότερος από τα θύματα της Covid 19. Αλλά πρέπει να παραμείνουμε στην ερώτηση γιατί πέθαναν περισσότεροι από τον καύσωνα στη Γαλλία παρά στην Πορτογαλία, όπου οι καιρικές συνθήκες ήταν παρόμοιες; Πάλι, θα μπορούσαμε να απαντήσουμε με τον ίδιο τρόπο ότι η έλλειψη προσαρμογής στον ζεστό καιρό μείωσε την ανθεκτικότητα των Γάλλων στον καύσωνα.
Υπάρχει όμως μια περαιτέρω διάσταση.
Οι β-αναστολείς είναι μια ομάδα φαρμάκων χρήσιμη σε πολλές ασθένειες, όπως στην υπέρταση, στο γλαύκωμα και στο άγχος. Μία από τις ανεπιθύμητες παρενέργειές τους είναι όμως, ότι μειώνουν τη δυνατότητα αντίδρασης του οργανισμού σε θερμές καιρικές συνθήκες, αυξάνοντας έτσι τη θνητότητα που σχετίζεται με τη ζέστη.[9]
Σε μια κοινωνία όπου καταναλώνονται πολλά από αυτά τα φάρμακα, θα πρέπει να περιμένουμε περισσότερους θανάτους από θερμοπληξία κατά τη διάρκεια ενός καύσωνα.
Όσον αφορά την πανδημία Covid 19, διαφορετικά φάρμακα έχουν κατηγορηθεί ότι διευκολύνουν μια σοβαρή λοίμωξη. Ανάμεσά τους υπήρχα κάποια αντιφλεγμονώδη, όπως η ιβουπροφαίνη (ibuprofen),[10] η κορτιζόνη, ορισμένα αντιυπερτασικά (εκλεκτικός ανταγωνιστής του υποδοχέα της αγγειοτασίνης ΙΙ),[11] ρινικά σπρέι[12] και άλλα. Αλλά προς το παρόν δεν υπάρχουν σαφή στοιχεία, ακόμα και όταν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ένα φάρμακο μπορεί να διευκολύνει μια μόλυνση. Είναι δύσκολο να το αποδείξουμε.
Αλλά, δεν είναι μόνο η δράση ενός φαρμάκου. Υπάρχει και άλλο ένα πρόβλημα. Ονομάζεται πολυφαρμακία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το 44% των ανδρών και το 57% των γυναικών, άνω των 65 ετών, παίρνουν πέντε ή περισσότερα φάρμακα την εβδομάδα, και το 12% παίρνουν 10 ή και περισσότερα.[13] Ακόμα και στη Σουηδία το 74% των ηλικιωμένων εκτίθενται σε πολυφαρμακευτική αγωγή.[14] Στις ΗΠΑ συχνά οι ασθενείς παίρνουν εξιτήριο από το νοσοκομείο με έως και 14 φάρμακα.[15] Η κατάσταση στην Ελλάδα δεν είναι διαφορετική. Ο κανόνας μου είναι ότι ένα άτομο που πλησιάζει τα 70 παίρνει 10 φάρμακα την ημέρα. Μία τυπική περίπτωση σε αυτήν την εποχή μοιάζει έτσι.
Αυτό το είδος πολυφαρμακευτικής αγωγής σε ανθρώπους της τρίτης ηλικίας έχει σοβαρές κλινικές επιπτώσεις στην υγεία τους.[16] Η επίπτωση στο ανοσοποιητικό σύστημα και τη γενική λειτουργία είναι πολύ πιθανή, αλλά δύσκολο να αποδειχθεί. Πώς θα μπορούσε να συσχετιστεί η υψηλότερη θνησιμότητα με ένα από αυτά τα φάρμακα; Πρώτον, όλοι παίρνουν ένα διαφορετικό μείγμα. Δεύτερον, όταν κάποιος παίρνει περισσότερα από 3-4 φάρμακα μαζί, η κατάσταση γίνεται απρόβλεπτη. Αυτό ονομάζεται αλληλεπίδραση των φαρμάκων: ο συνδυασμός φαρμάκων μπορεί να ενισχύσει υπερβολικά τις παρενέργειες ή να οδηγήσει σε ανεπιθύμητες παρενέργειες που δεν είναι γνωστές σε κανένα από τα φάρμακα.
Η πολυφαρμακία αποτελεί πρόβλημα και στην θεραπεία της ασθένειας Covid- 19. Οι λεπτομέρειες μπορεί να είναι ενδιαφέρουσες μόνο για τους ειδικούς, αλλά αποτελούν μέρος της λογικής του άρθρου.
Σε αρκετά από τα βραδινά του δελτία, o κύριος Τσιόδρας, εξήγησε ότι οι ασθενείς λαμβάνουν την κατάλληλη αντιιική αγωγή. Ωστόσο, προς το παρόν (14.4.20) δεν υπάρχουν αποδεδειγμένες αποτελεσματικές θεραπείες για αυτόν τον ιό.[17] Αυτές οι θεραπείες δεν είναι κατάλληλες, αλλά πειραματικές. Το ίδιο ισχύει και για τα αντιβιοτικά που έλαβαν οι περισσότεροι άνθρωποι στην Κίνα.[18] Σε μία ιογενή λοίμωξη τα αντιβιοτικά δεν λειτουργούν. Χορηγούνται, όπως έχει γραφτεί σε ένα άρθρο από εμπειρικούς λόγους.[19] Αυτό σημαίνει πως αυτά τα φάρμακα χορηγούνται με την ελπίδα ότι θα βοηθήσουν, αλλά χωρίς αποδεικτικά στοιχεία για την αποτελεσματικότητά τους.
Δοκιμάζονται διαφορετικοί συνδυασμοί φαρμάκων. Αντιιικά και χλωροκίνη χορηγούνται σε συνδυασμό με αζιθρομυκίνη. Ακούμε για το «Αποτελεσματικό κοκτέιλ φαρμάκων του Γάλλου καθηγητή Ραούλ».[20] Όμως, οι θεραπείες με χλωροκίνη, ένα φάρμακο το οποίο χορηγείται με την ελπίδα ότι θα βοηθήσει και ο Ντόναλντ Τραμπ συστήνει σε όλους να το πάρουν, [21] δεν δείχνει να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό[22] Κάποιες μελέτες για το φάρμακο έχουν σταματήσει πρόωρα λόγω του υψηλού ποσοστού θανάτων από καρδιακές επιπλοκές, πιθανώς λόγω αλληλεπιδράσεων των φαρμάκων.[23] Όταν ρωτήθηκε από τους δημοσιογράφους, ο Τσιόδρας δήλωσε ότι χορηγούνται οι ίδιες θεραπείες και στις ελληνικές ΜΕΘ, αλλά δεν είχε την εντύπωση ότι έχουν βλάψει,[24] και πως υπάρχουν και ενθαρρυντικές μελέτες.[25]
Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να μην παίζουν ρόλο μόνο οι ηλικιακοί παράγοντες και ο τρόπος ζωής που μειώνουν την ευρωστία. Η φαρμακευτική θεραπεία μπορεί να έχει μεγάλο μερίδιο ευθύνης για την κατάσταση.
Η δημόσια υγεία και οι υπηρεσίες υγείας
Υπάρχει και άλλος ένας τρόπος με τον οποίο η πολυφαρμακία είναι επιζήμια στη δημόσια υγεία. Όλα αυτά τα φάρμακα κοστίζουν χρήματα, χρήματα τα οποία δε διαθέτει το ιατρικό σύστημα. Ένα από τα εκπληκτικά παραδείγματα είναι οι ανοσοκατασταλτικοί (βιολογικοί) παράγοντες. Χρησιμοποιούνται συχνά, ακόμη και αν δεν είναι απολύτως απαραίτητο. Τις περισσότερες φορές δε δοκιμάζεται καμία θεραπεία χωρίς φάρμακα, όπως η βελτίωση του τρόπου ζωής, μία φυσιοθεραπεία και άλλοι τρόποι. Εάν δοκιμάζεται, αυτή η προσπάθεια είναι επιφανειακή. Έχει μεγάλη σημασία γιατί τα χρήματα μόνο μίας θεραπείας (που διαρκεί συχνά για χρόνια ή μια ζωή) θα μπορούσε να πληρωθεί μία νοσοκόμα ή ακόμη και ένας γιατρός στο νοσοκομείο. Χωρίς όλα τα άλλα φάρμακα της «ηλικίας» τα οποία θα ήταν περιττά αν είχαμε επενδύσει στην ευρωστία, θα είχαμε ένα πολύ καλό και λειτουργικό ανοσοποιητικό σύστημα με αποτέλεσμα οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας θα ζούσαν με λιγότερο φόβο και κίνδυνο.
Δυστυχώς η υπηρεσία δημόσιας υγείας επικεντρώνεται κυρίως στην παροχή φαρμάκων και νοσοκομειακών θεραπειών. Δεν υπήρξε ποτέ μεγάλο ενδιαφέρον για επενδύσεις στη δημόσια υγεία, εκτός από το κάπνισμα, όπου μπορεί να δει κανείς πως μία τέτοια επένδυση οδηγεί σε μία ευχάριστη εξέλιξη. Γιατί τα κυλικεία στα σχολεία πουλάνε ακόμη όλα αυτά τα ανθυγιεινά φαγητά και τα παιδιά δεν εκπαιδεύονται στην υγιεινή και ποιοτική διατροφή; Η παχυσαρκία (με την Ελλάδα να κατέχει την πρώτη θέση στην Ευρώπη στην παιδική παχυσαρκία) οδηγεί σε πολύ σοβαρές εξελίξεις της Covid-19 και εκθέτει και τις νεαρότερες ηλικίες σε ρίσκο.[26]
Είναι προφανές ότι η Ελλάδα είχε πολλά άλλα σοβαρά προβλήματα τα τελευταία 20 χρόνια. Όμως, η ελλιπής επένδυση στη δημόσια υγεία, στην ουσιαστική υγεία των πολιτών και επίσης, στα ιδρύματα υγείας, θα μας κρατήσει πολύ περισσότερο σε καραντίνα. Αυτό θα κοστίσει πολύ περισσότερο από οποιαδήποτε μέτρα που θα μπορούσε να είχε λάβει μια κυβέρνηση για τη δημόσια υγεία νωρίτερα.
Στη Γερμανία ανέκαθεν δινόταν μεγάλη έμφαση στη δημόσια υγεία από την παιδική ηλικία με έντονες λαϊκές κινητοποιήσεις προκειμένου να βελτιωθεί η ευρωστία. Αυτός μπορεί να είναι ένας λόγος για τον οποίο η Γερμανία πηγαίνει αρκετά καλά στη διάρκεια αυτής της πανδημίας με τον κορωνοϊό.
Το ανεξέλεγκτο ανοσοποιητικό σύστημα
Μία ενδιαφέρουσα ανάλυση των πολυτραυματιών στις μάχες του Βατερλό, του Τραφάλγκαρ και στον εμφύλιο πόλεμο των Ηνωμένων Πολιτειών, αποκάλυψε ότι το ποσοστό επιβίωσης τότε ήταν περίπου το ίδιο με την σημερινή εντατική θεραπεία, παρά την ύπαρξη των φαρμακευτικών μέσων και της τεχνολογίας. Ο κύριος λόγος για τον οποίο η σύγχρονη εντατική φροντίδα δε υπερτερεί είναι η υψηλή συχνότητα της σήψης.[27]
Η σήψη είναι αποτέλεσμα της υπερβολικής αντίδρασης του ανοσοποιητικού συστήματος. Η άμυνα δημιουργεί ανεξέλεγκτες φλεγμονές στον οργανισμό, όπως η αστυνομία σε μία πορεία που επιτίθεται σε όλους και σε όλα στην προσπάθειά της να ελέγξει μία κατάσταση εκτός ελέγχου. Η σήψη έχει μία υψηλή θνητότητα και είναι μία από τις κυριότερες αιτίες θανάτου στις δυτικές χώρες, παρατηρείται σε πολλές περιπτώσεις της νόσου Covid-19, ιδιαίτερα όσον αφοράς τις μικρότερες ηλικίες.[28] Αυτό εξηγεί γιατί πεθαίνουν ακόμα και άτομα με καλή υγεία. Κατά τη διάρκεια της ισπανικής γρίπης ίσχυε το ίδιο μοτίβο: πολλοί μεσήλικες πέθαναν λόγω υπερβολικής αντίδρασης του ανοσοποιητικού συστήματος. [29]
Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η μελέτη για τους πολυτραυματισμένους στρατιώτες είναι σημαντική για εμάς. Σήμερα οι πολυτραυματισμένοι ασθενείς λαμβάνουν σαφώς καλύτερη φροντίδα, αλλά πεθαίνουν δυστυχώς συχνά από σήψη, από ένα ανοσοποιητικό σύστημα εκτός ελέγχου. Οι συγγραφείς της μελέτης αποδίδουν αυτόν τον υψηλό αριθμό σήψης στα πολλά φάρμακα που χορηγούνται στη ΜΕΘ, πολλά από αυτά έχουν την τάση να επηρεάζουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Δηλώνουν: «Οι σημαντικές εξελίξεις της ιατρικής εντατικής θεραπείας τα τελευταία 20 χρόνια σχετίζονται περισσότερο με την αναγνώριση και την αφαίρεση επιβλαβών πρακτικών παρά με νέες φαρμακολογικές ή μηχανικές παρεμβάσεις».
Μία θεραπεία που λείπει από τον κατάλογο πιθανών επιβλαβών φαρμάκων τους είναι τα αντιπυρετικά. Η σημασία του πυρετού και των ενδεχόμενων επιβλαβών αντιπυρετικών χρήσεων θα συζητηθούν στο επόμενο άρθρο.
Συμπέρασμα
Αυτό το ταξίδι στον χρόνο και στην ιατρική ήταν απαραίτητο για να δείξουμε ότι πρέπει να έχουμε μία ευρύτερη εικόνα για την ιατρική και την υγεία, προκειμένου να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση της Covid-19. Οι ιογενείς ασθένειες θα συνεχίσουν να απειλούν την ύπαρξή μας. Το να κάνουμε το καλύτερο για την υγεία μας είναι καλή πρακτική και ο φόβος του θανάτου δεν αποτελεί το νόημα της ζωής. Θα ήταν μία καλή ευκαιρία να απομακρυνθούμε από μία ιατρική σκέψη, η οποία περιστρέφεται γύρω από τα φάρμακα που μοναδικό σκοπό τους έχουν απλά να επιδιορθώσουν προβλήματα και να εστιάσουμε σε μία ζωή με βασικές αρχές την υγεία και τη χαρά.
Πηγές
[1] Griffiths S (2003): Reid defends winter deaths action. BBC News 23.12.03
http://newswww.bbc.net.uk/1/low/uk/3344157.stm
[2] Wilkinson P, Pattenden S, Armstrong B, Fletcher A, Kovats RS, Mangtani P, McMichael AJ (2004): Vulnerability to winter mortality in elderly people in Britain: population based study, BMJ 329:647
[3] Office for National Statistics: Excess winter mortality in England and Wales
https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/birthsdeathsandmarriages/deaths/datasets/excesswintermortalityinenglandandwalesreferencetables
[4] ευρωστία. (2019, Νοεμβρίου 18). Βικιλεξικό, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 03:49, Απριλίου 7, 2020 από https://el.wiktionary.org/w/index.php?title=%CE%B5%CF%85%CF%81%CF%89%CF%83%CF%84%CE%AF%CE%B1&oldid=4184768
[5] van Dam RM1, Li T, Spiegelman D, Franco OH, Hu FB (2008): Combined impact of lifestyle factors on mortality: prospective cohort study in US women, BMJ. 2008 Sep 16;337:a1440. doi: 10.1136/bmj.a1440
Veronese N, Li Y, Manson JE, Willett WC Fontana L, Hu FB (2016): Combined associations of body weight and lifestyle factors with all cause and cause specific mortality in men and women: prospective cohort study, BMJ. 2016 Nov 24;355:i5855. doi: 10.1136/bmj.i5855
[6] Clarke R1, Emberson J, Fletcher A, Breeze E, Marmot M, Shipley MJ (2009): Life expectancy in relation to cardiovascular risk factors: 38 year follow-up of 19,000 men in the Whitehall study, BMJ. 2009 Sep 16;339:b3513. doi: 10.1136/bmj.b3513
[7] Gøtzsche, Peter C (2020): Vaccines: truth, lies and controversy . People’sPress. Kindle-Version.
[8] Poumadère M, Mays C, Le Mer S, Blong R (2005): The 2003 heat wave in France: Dangerous climate change here and now, Risk Analysis 25; 6: 1483-1494
[9] Bouchama A, Knochel JP (2002): Heat stroke, N Engl J Med 346: 1978 – 1988
[10] Are Warnings Against NSAIDs in COVID-19 Warranted? – Medscape – Mar 17, 2020
https://www.medscape.com/viewarticle/926940
[11] COVID-19 and Angiotensin Drugs: Help or Harm? – Medscape – Mar 25, 2020
https://www.medscape.com/viewarticle/927542
[12] COVID-19: Nasale Kortikosteroide bei allergischer Rhinitis weiterhin indiziert
[13] Saljoughian M (2019): Polypharmacy and Drug Adherence in Elderly Patients, US Pharm. 2019;44(7):33-36
[14] Wastesson JW, Morin L, Laroche ML, Johnell K (2019): How Chronic Is Polypharmacy in Old Age?, J Am Geriatr Soc. 2019;67(3):455-462
[15] Saraf, A. A., Petersen, A. W., Simmons, S. F., Schnelle, J. F., Bell, S. P., Kripalani, S., Myers, A. P., Mixon, A. S., Long, E. A., Jacobsen, J. M., & Vasilevskis, E. E. (2016). Medications associated with geriatric syndromes and their prevalence in older hospitalized adults discharged to skilled nursing facilities. Journal of hospital medicine, 11(10), 694–700. https://doi.org/10.1002/jhm.2614
[16] Maher RL, Hanlon J, Hajjar ER (2014): Clinical consequences of polypharmacy in elderly, Expert Opin Drug Saf. 2014 Jan;13(1):57-65. doi: 10.1517/14740338.2013.827660. Epub 2013 Sep 27.
[17] Sanders JM, Monogue ML, Jodlowski TZ, Cutrell JB. Pharmacologic Treatments for Coronavirus Disease 2019 (COVID-19): A Review. JAMA.Published online April 13, 2020. doi:10.1001/jama.2020.6019
[18] Ding Q, Lu P, Fan Y1, Xia Y, Liu M (2020): The clinical characteristics of pneumonia patients coinfected with 2019 novel coronavirus and influenza virus in Wuhan, China, The clinical characteristics of pneumonia patients coinfected with 2019 novel coronavirus and influenza virus in Wuhan, China
Du Y, Tu L et.al. (2020): Clinical Features of 85 Fatal Cases of COVID-19 from Wuhan: A Retrospective Observational Study, Clinical Features of 85 Fatal Cases of COVID-19 from Wuhan: A Retrospective Observational Study
[19] Young BE, Ong SWX, Kalimuddin S, et al. Epidemiologic Features and Clinical Course of Patients Infected With SARS-CoV-2 in Singapore.JAMA. 2020;323(15):1488–1494. doi:10.1001/jama.2020.3204
[20] https://www.enikos.gr/society/709377/koronoios-apotelesmatiko-to-kokteil-farmakon-tou-gallou-kathigiti
[21] Rome BN, Avorn J (2020): Drug Evaluation during the Covid-19 Pandemic, N Engl J Med April 14, 2020 DOI: 10.1056/NEJMp2009457
[22] https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.16.20065920v1.full.pdf
[23] Borba M, Almeida Val F et al. (2020): Chloroquine diphosphate in two different dosages as adjunctive therapy of hospitalized patients with severe respiratory syndrome in the context of coronavirus (SARS-CoV-2) infection: Preliminary safety results of a randomized, double-blinded, phase IIb clinical trial (CloroCovid-19 Study), medRxiv 2020.04.07.20056424; doi: https://doi.org/10.1101/2020.04.07.20056424
Das Ärzteblatt (2020): COVID-19: Kleinere Studie mit Chloroquin wegen Komplikationen abgebrochen, 14.4.2020
[24] βραδινό δελτίο 16.4.20
[25] βραδινό δελτίο 23.4.20
[26] Rabin RC (2020): Obesity Linked to Severe Coronavirus Disease, Especially for Younger Patients, The New York Times 17.4.20: 9
[27]Singer M, Glynne P. Treating Critical Illness: The Importance of First Doing No Harm. PLoS Med 2005;2(6):e167
https://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.0020167
[28] Τσιόδρας βραδινό δελτίο 6.04.20
[29] Kobasa D, Takada A, et al. (2004); Enhanced virulence of influenza A viruses with the haemagglutinin of the 1918 pandemic virus, Nature 431: 703–707
Συγγραφέας
