Οι χημικές ουσίες είναι παντού. Ήδη, από την πρώτη μέρα της ζωής μας, θα εισχωρήσουν στον οργανισμό μας. Το μητρικό γάλα, η σημαντικότερη τροφή, είναι συχνά μολυσμένη με περισσότερα από 300 χημικά, ανάλογα με τη διατροφή των μητέρων κατά τη διάρκεια της ζωής τους.[1] Παραδείγματος χάριν, η τεχνητή οσμή, δημιούργημα χημικών ουσιών, στη σκόνη του απορρυπαντικού και του μαλακτικού, που δεν έχει άλλη χρήση από το να κάνει τα ρούχα να μυρίζουν “φρέσκα και καθαρά”, βρίσκεται, συχνά, στο μητρικό γάλα. Ελάχιστα γνωρίζουμε μέχρι ποιο βαθμό αυτές οι ουσίες θα επηρεάσουν την υγεία των μωρών και των παιδιών. Για άλλες ουσίες γνωρίζουμε περισσότερα. Ο υδράργυρος και ο μόλυβδος παρεμβαίνουν στο νευρικό σύστημα και μπορούν να είναι νευροτοξικοί. Όσο υψηλότερο είναι το επίπεδο μολύβδου στο αίμα, τόσο χαμηλότερο είναι το IQ. Ακόμα και τα ελαφρώς αυξημένα επίπεδα μολύβδου οδηγούν σε καθυστερημένη εφηβεία στα κορίτσια.[2] Οι μητέρες με υψηλά επίπεδα μολύβδου έχουν, πολύ συχνά, παχύσαρκα παιδιά.[3]

Η έκθεση σε μόλυβδο έχει μειωθεί σταδιακά από τότε που έχει απαγορευτεί στη βενζίνη μερικές δεκαετίες πριν. Επιπλέον, δε χρησιμοποιείται πια στις μπογιές. Εξακολουθεί όμως, να βρίσκεται σε διαφορετικά παιχνίδια και στυλό.

Ο υδράργυρος έχει συγκρίσιμες επιδράσεις στον εγκέφαλο με παρόμοια μείωση του IQ.[4] Η κύρια πηγή του είναι τα ψάρια, ειδικά ο τόνος. [5]

Η ατμοσφαιρική ρύπανση μπορεί να επιταχύνει την ασθένεια των πνευμόνων, όσο και ένα πακέτο τσιγάρων την ημέρα[6] και συνδέεται ακόμη και με αυξημένο κίνδυνο ψυχιατρικών διαταραχών. [7]

Μία άλλη κατηγορία χημικών ουσιών εισήχθη πρόσφατα στο επίκεντρο της γενικής συζήτησης με δύο νέα βιβλία που δημοσιεύθηκαν φέτος.[8] Αυτές οι χημικές ουσίες λειτουργούν σαν ορμόνες ή αποτρέπουν τις ορμόνες να λειτουργούν σωστά. Ονομάζονται ενδοκρινείς διαταράκτες.

Πολλές πηγές μπορούν να βρεθούν στο διαδίκτυο (δείτε ορισμένες πηγές παρακάτω).

Παρά τη σπουδαιότητά τους για την υγεία των παιδιών και την ανάπτυξη χρόνιων ασθενειών, οι ενδοκρινείς διαταράκτες δεν παίζουν σχεδόν κανένα ρόλο στην ιατρική συμβουλευτική. Ο στόχος αυτού του άρθρου είναι να δώσει μια πρώτη εισαγωγή σε αυτή την κατηγορία των χημικών ουσιών.

Τι είναι οι ορμόνες;

Οι ορμόνες είναι ουσίες που ρυθμίζουν τη λειτουργία των κυττάρων. Για να κάνουν τη δουλειά τους πρέπει να προσδένονται στα κύτταρα σε συγκεκριμένους υποδοχείς. Οι υποδοχείς έχουν το κατάλληλο σχήμα όπως η κλειδαριά με το κλειδί. Κάθε ορμόνη έχει τους δικούς της υποδοχείς και κάθε κύτταρο έχει πολλούς διαφορετικούς υποδοχείς.

Κατά την πρόσδεσή τους στην κυτταρική επιφάνεια, οι ορμόνες αλλάζουν την εσωτερική λειτουργία του κυττάρου.

Τα περισσότερα φάρμακα λειτουργούν, επειδή είναι σε θέση να προσδένονται σε έναν τέτοιο υποδοχέα. Ο πρώτος υποδοχέας που ανιχνεύθηκε ποτέ ήταν ο υποδοχέας «Valium» (σήμερα υποδοχέας GABA). Επίσης, η κάνναβη ή ο καφές επιδρούν μόνο επειδή επηρεάζουν τέτοιους κυτταρικούς υποδοχείς.

Source:

By Wyatt Pyzynski – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=69535544

Τι είναι οι ενδοκρινείς διαταράκτες;

Ορισμένες χημικές ουσίες στο περιβάλλον μας έχουν παρόμοιο σχήμα με τις ορμόνες. Είναι, επομένως, σε θέση να προσκολληθούν στους υποδοχείς των ορμονών, ακριβώς, όπως τα ναρκωτικά και τα φάρμακα ή μπορούν να αποκλείσουν έναν δέκτη. Έτσι, προκαλούν ανεπιθύμητες αλλαγές στη λειτουργία των κυττάρων. Μπορούν, ακόμα, και να αλλάξουν το πώς λειτουργούν τα γονίδια.

Τέτοιες ουσίες είναι σαν εγκληματίες να αναλαμβάνουν το σύστημα λεωφορείων μιας πόλης. Εισέρχονται στα λεωφορεία και απλώς κάθονται στη θέση ενός οδηγού λεωφορείου, δεν επιτρέπουν στο λεωφορείο να κινηθεί ή κατευθύνουν το λεωφορείο σε κάποιο λάθος ή επικίνδυνο μέρος. Ακόμη και αν εγκαταλείψουν το λεωφορείο μετά από κάποιο χρονικό διάστημα, μπορεί να δημιουργήσουν πολλή σύγχυση σε μια πόλη που η συνολική της απόδοση εξαρτάται από τη λειτουργία του συστήματος λεωφορείων.

Προβλήματα τα οποία συνδέονται με τους ενδοκρινείς διαταράκτες.

 Ενδοκρινείς διαταράκτες μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά. Αλλά, αυτή η βλάβη δεν είναι εύκολα ορατή, δύσκολα μπορεί να εντοπιστεί και, συχνά, παραβλέπεται. Ασθένειες που σχετίζονται σίγουρα με τους ενδοκρινείς διαταράκτες είναι:

• Υποθυρεοειδισμός
• Παχυσαρκία
• Στειρότητα
• Πρώιμη εφηβεία

Παίζουν, επίσης, ρόλο στην ανάπτυξη αλλεργιών και αυτοάνοσων ασθενειών, αλλά η σχέση δεν είναι τόσο προφανής.

Ιδιαίτερα τα μικρά παιδιά είναι αυτά τα οποία εκτίθενται στον μεγαλύτερο κίνδυνο. Στον ταχύτατα αναπτυσσόμενο μεταβολισμό τους, ακόμη και μικρές αλλαγές μπορούν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις. Επιπλέον, τα παιδιά βομβαρδίζονται με χημικά.

Η ιδέα για το τι είναι ασφαλές βασίζεται κυρίως σε πειράματα σε ζώα και δεν δίνει πραγματική εντύπωση της βλάβης που προκαλεί στον άνθρωπο. Μπορεί να είναι πολύ πιο επιβλαβείς. Επιπλέον, σε πειράματα σε ζώα ελέγχεται μόνο μία χημική ουσία, αλλά είμαστε συνεχώς εκτεθειμένοι σε ένα πλήθος χημικών ουσιών. Δεν αντιμετωπίζουμε μόνο την επίθεση μίας συμμορίας ενός συστήματος των «λεωφορείων» μας. Πολλές «συμμορίες» λειτουργούν ταυτόχρονα. Η πόλη μας είναι γεμάτη με εκατοντάδες από αυτούς τους τύπους, πολλοί από τους οποίους δεν γνωρίζουμε καθόλου, καθώς δεν υπάρχουν γνώσεις για πολλές χημικές ουσίες.

Πού μπορούν οι ενδοκρινείς διαταράκτες να βρεθούν;

Η κεντρικές πηγές αυτών των χημικών είναι:

• Όλα τα πλαστικά αντικείμενα, ειδικά τα παιχνίδια[9] και τα δοχεία,
• έπιπλα, χαλιά,
• ηλεκτρονικές συσκευές,
• τηγάνια,
• φαγητό,
• καλλυντικά,
• αποδείξεις από μαγαζιά.

Χημικά που είναι γνωστό ότι λειτουργούν ως ενδοκρινείς διαταράκτες.

Τα ονόματα αυτών των χημικών ουσιών ακούγονται δύσκολα και χωρίς νόημα για κάποιον που δεν είναι ειδικός. Αλλά, είναι σημαντικό να έχουμε μια εντύπωση για το τι είναι αυτές οι χημικές ουσίες, από πού προέρχονται και ποιος είναι ο σκοπός τους. Τα ονόματά τους δεν έχουν σημασία.

1. Πολυχλωριωμένα διφαινύλια (PCBs) [10]

Πολυχλωριωμένα διφαινύλια είναι χημικές ουσίες πλέον απαγορευμένες που είχαν χρησιμοποιηθεί ευρέως στα διηλεκτρικά υγρά, σε πυκνωτές και μετασχηματιστές, σε βαφές και τσιμέντα, σε ηλεκτρικά καλώδια και εξαρτήματα  και στα λούστρα ξύλινων δαπέδων. [11]

Παρόλο που δεν χρησιμοποιούνται πλέον, υπάρχουν πολλά μέρη όπου μπορούν ακόμα να βρεθούν. Η επίδρασή τους είναι ιδιαίτερα τοξική, καρκινογόνος και είναι ισχυροί ενδοκρινικοί διαταράκτες.

Πολυχλωριωμένα διφαινύλια είχαν συσσωρευτεί στο μητρικό γάλα. Με την απαγόρευση των PCB αυτή η μόλυνση μειώνεται σιγά σιγά.[12]

2. Διοξίνες[13]

Οι διοξίνες είναι παρόμοιες στη λειτουργία τους με τα PCB. Απελευθερώνονται σε ορισμένες χημικές διεργασίες. Η κύρια πηγή στην Ελλάδα είναι η καύση πλαστικών, ιδιαίτερα δε των δοχείων PVC. Πολλά πλαστικά είναι από PVC, π.χ. τα παλιά μπουκάλια νερού. Γύρω από τις παλιές χωματερές το περιεχόμενο των διοξινών είναι πιθανώς υψηλό. Οι ελιές κοντά σε αυτές τις χωματερές μπορεί να έχουν πολύ υψηλό περιεχόμενο. Μέχρι στιγμής, δεν έχουν μετρηθεί ποτέ, αλλά τα φύλλα ελιάς σε τέτοια σημεία είναι υψηλά σε βαρέα μέταλλα, όπως από μόλυβδο και  υδράργυρο.

3. Υπερχλωρικά

Τα υπερχλωρικά άλατα χρησιμοποιούνται στα προωθητικά σπρέι, ως ισχυροί οξειδωτικοί παράγοντες και για περιορισμό του στατικού ηλεκτρισμού κατά τη συσκευασία τροφίμων. [14] Παρεμβαίνουν έντονα στη λειτουργία του θυρεοειδούς αδένα.

4. Δισφαινόλη A (Bisphenol A – BPA)

Η δισφαινόλη Α αποτελεί ένα χημικό το οποίο χρησιμοποιείται ευρέως στην κατασκευή πλαστικών και ρητινών είναι χαρακτηριστικό ότι παράγονται περισσότεροι από 2,2 εκατομμύρια τόνοι της ουσίας ετησίως.[15]

Μπορεί να οδηγήσει σε στειρότητα και συνδέεται με την παχυσαρκία. [16] Οι μητέρες με υψηλές συγκεντρώσεις στο αίμα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης ενδέχεται να έχουν παιδιά με άσθμα. [17]

Λόγω της ευρείας χρήσης σε όλα σχεδόν τα πλαστικά, οι κυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Ένωση φοβούνταν να την απαγορεύσουν. Μόνο μέσω της πίεσης των οργανώσεων των καταναλωτών εξαφανίστηκε τουλάχιστον από τα μπιμπερό και τις πιπίλες. Αλλά, εξακολουθεί να παραμένει, σχεδόν, σε όλα τα πλαστικά δοχεία και φιάλες. Το 99% της πρόσληψης δισφαινόλης προέρχεται από στερεά και υγρά τρόφιμα. [18]

5. Φθαλικές ενώσεις

Οι φθαλικές ενώσεις, ή φθαλικοί εστέρες, είναι μία κατηγορία χημικών ενώσεων που χρησιμοποιούνται κυρίως ως πλαστικοποιητές (ουσίες που προστίθενται στα πλαστικά για την αύξηση της ευλυγισίας τους). Χρησιμοποιούνται, πρωτίστως, για την μετατροπή του πολυχλωριούχου βινυλίου (PVC) από σκληρό σε ευλύγιστο πλαστικό.[19] Χρησιμοποιούνται, επίσης, για την ενίσχυση της οσμής των προϊόντων προσωπικής φροντίδας. Έτσι, βρίσκονται και στα καλλυντικά.[20]

Oι φθαλικές ενώσεις είναι ισχυροί ενδοκρινικοί διαταράκτες, παρεμβαίνοντας στην ισορροπία των σεξουαλικών ορμονών. Έχουν κατηγορηθεί για μεταβολές στη συμπεριφορά και για εκθήλυνση. Η ποσότητα των φθαλικών ενώσεων στα ούρα των μητέρων συνδέονται με μια λιγότερο ανδρική συμπεριφορά στα αγόρια[21] και με υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης άσθματος και στα δύο φύλα.[22] Σίγουρα, συμβάλλουν στην έλλειψη σπερματοζωαρίων στους άνδρες και παίζουν ρόλο στην επιδημία παχυσαρκίας που ζούμε σήμερα.

Το σώμα εκκρίνει γρήγορα αυτές τις ουσίες. Έτσι, δεν υπάρχει φόβος συσσώρευσης στο μητρικό γάλα. Όμως, επειδή είναι παντού και τα παιδιά είναι συνεχώς εκτεθειμένα, υπάρχει πάντα ένα ορισμένο επίπεδο αυτών των χημικών ουσιών στο σώμα τους. Θα ήταν σημαντικό να διατηρηθεί αυτό το επίπεδο όσο το δυνατόν χαμηλότερο.

6. Βρωμιωμένοι επιβραδυντές φλόγας (PDBE)

Βρωμιωμένοι επιβραδυντές φλόγας (PDBEs) είναι ουσίες που χρησιμοποιούνται για την προστασία αντικειμένων από την καύση. Χρησιμοποιούνται ευρέως σε υπολογιστές, τηλεοράσεις ή καλώδια. Είναι, όμως, και σε κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, χαλιά, έπιπλα, παιχνίδια και άλλα καταναλωτικά προϊόντα. Είναι παντού στο σπίτι, ειδικά στη σκόνη του σπιτιού. Βρίσκονται, επίσης, και στο νερό, στα ζώα και στα τρόφιμα, ειδικά στο γάλα και τα αυγά.

Η αυξανόμενη χρήση του PDBE αποτυπώνεται στη συνεχόμενη αύξηση της ποσότητας του μητρικού γάλακτος. Οι ουσίες αυτές έχουν κατηγορηθεί για εγκεφαλική βλάβη, μεταβολές συμπεριφοράς, υπερκινητικότητα κ.λπ. [23]

Τώρα απαγορεύονται στη Σουηδία, αλλά εξακολουθούν να επιτρέπονται στις ΗΠΑ. [24]

7. Τρικλοζάνη

Η τρικλοζάνη είναι μια αντισηπτική ουσία με ευρεία χρήση. Η Unilever, μία από τις κορυφαίες εταιρείες καταναλωτικών αγαθών στον κόσμο και παραγωγός της ουσίας, την περιγράφει ως εξής: Η χρήση αυτών των αντιβακτηριδιακών συστατικών σε οδοντόκρεμες, στοματικά διαλύματα, σαπούνια, αποσμητικά και καθαριστικά προϊόντα βοηθάει στη διατήρηση της υγείας μας και στην καθαριότητα του σπιτιού μας. [25]  

Η χρήση της συνδέεται με την οστεοπόρωση. [26] Αλλά, μπορεί, επίσης, να λειτουργήσει και ως ενδοκρινικός διαταράκτης. [27]Η υπερβολική χρήση των απολυμαντικών στο σπίτι είναι μία από της κύριες πηγές τρικλοζάνης στο σώμα μας.

Η χημική πραγματικότητα 

Οι κυβερνήσεις και οι υγειονομικές αρχές προσπαθούν να καθησυχάσουν τους ανθρώπους δηλώνοντας, ότι όλες αυτές οι ουσίες δεν συσσωρεύονται σε τέτοιο βαθμό ώστε να προκαλούν παρενέργειες. Πρώτον, δε γνωρίζουμε τον βαθμό και το φάσμα των παρενεργειών. Δεύτερον, δεν γνωρίζουμε τι συμβαίνει εάν συναντηθούν μεταξύ τους διαφορετικές από αυτές τις ουσίες. Τρίτον, είναι λάθος. Στη Γερμανία το 97% των παιδιών έχει ένα ή περισσότερα τέτοια χημικά μέσα στα ούρα τους. Ένα 25% παραπάνω από το όριο το οποίο θεωρείται ασφαλές.[28]

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς;[29]

• Χρησιμοποιείτε ποιοτικά παιχνίδια. Μην αφήνετε τα παιδιά να γλείφουν κάθε είδους πλαστικό. Τα ευρωπαϊκά πρότυπα είναι καλύτερα από αυτά των ΗΠΑ. Τα κινέζικα παιχνίδια είναι, συχνά, γεμάτα με χημικά και δεν υπόκεινται σε κανένα έλεγχο και καμία επίβλεψη.

• Μην επαναχρησιμοποιείτε δοχεία μίας χρήσης.

• Μη γεμίζετε όξινες ουσίες σε φιάλες νερού. Η δισφαινόλη Α και οι φθαλικές ενώσεις, δεν μπορούν να εισέλθουν σε μεγάλη ποσότητα στο εμφιαλωμένο νερό. Αλλά, αν γεμίσετε την άδεια φιάλη νερού με κρασί ή χυμό πορτοκαλιού, ίσως.

• Κανένα πλαστικό στα μικροκύματα. Εάν τοποθετείτε πλαστικά δοχεία στον φούρνο μικροκυμάτων, τα πλαστικά θα λιώσουν σε μικροσκοπικό επίπεδο και θα εισέλθουν στο φαγητό. Δεν υπάρχει κανένα είδος πλαστικού που να είναι ασφαλές στα μικροκύματα.

• Κανένα πλαστικό στο πλυντήριο πιάτων. Να πλένετε τα δοχεία με το χέρι με ήπιο σαπούνι και νερό. Τα σκληρά απορρυπαντικά χαράσσουν το πλαστικό και αυξάνουν την απορρόφηση των χημικών ουσιών σε υγρά και τρόφιμα.

• Πετάξτε τα χαραγμένα δοχεία. Όταν το πλαστικό χαράσσεται, αυξάνονται οι πιθανότητες οι φθαλικές ενώσεις να διέλθουν στα τρόφιμα.

• Αντικαταστήστε τα παλιά έπιπλα που έχουν εκτεθειμένο αφρό ή καλύψτε το με κάλυμμα.

• Αγοράστε φυσικές ίνες, όπως το μαλλί. Είναι λιγότερο εύφλεκτες από τη φύση τους και δεν έχουν ανάγκη από επιβραδυντές φλόγας.

• Ανοίξτε τα παράθυρά σας. Η συχνή ανακύκλωση του αέρα για μερικά λεπτά αποβάλλει τα χημικά υπολείμματα.

• Καθαρίστε τακτικά με την ηλεκτρική σκούπα. Χρήσιμο είναι ένα φίλτρο αέρα σωματιδίων υψηλής απόδοσης. Για να αποφύγετε τη συσσώρευση μολυσμένης σκόνης, χρησιμοποιήστε ένα υγρό πανί για το εσωτερικό των ηλεκτρονικών συσκευών, των χαλιών και των επίπλων.

• Μην αγγίζετε! Σταματήστε τα παιδιά από το να χειρίζονται αντικείμενα με επιβραδυντές φλόγας ή να τα βάζουν στο στόμα τους. Να είστε προσεκτικοί με τις αποδείξεις των ταμείων.

• Επιλέξτε προϊόντα προσωπικής φροντίδας χωρίς χημικές ουσίες (φθαλικές ενώσεις, παραμπέν, τρικλοζάνη και βενζοφαινόνες). Μπορεί να μειώσει την έκθεση σε χημικές ουσίες που προκαλούν ενδοκρινικές διαταραχές κατά 27% έως 44%.[30]

Περαιτέρω ενημέρωση

Ελληνική

https://www.paidiatros.com/prolipsi/perivalon/endocrine-disruptors

https://www.mednet.gr/archives/2012-1/pdf/7.pdf

Αγγλική

https://www.medscape.com/viewarticle/921212?nlid=132617_430&src=WNL_mdplsfeat_191119_mscpedit_fmed&uac=290363HR&spon=34&impID=2173313&faf=1

https://www.niehs.nih.gov/health/topics/agents/endocrine/index.cfm

https://www.niehs.nih.gov/health/materials/endocrine_disruptors_508.pdf

Γερμανική

https://www.bund.net/fileadmin/user_upload_bund/_migrated/publications/20050600_chemie_schadstoffe_muttermilch_studie.pdf

Πηγές

[1] Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland (2005): Über 300 Schadstoffe in der Muttermilch.  Zeit für eine neue Chemikalienpolitik, διαθέσιμο (15.7.19): https://www.bund.net/fileadmin/user_upload_bund/_migrated/publications/20050600_chemie_schadstoffe_muttermilch_studie.pdf

[2] Rogan WJ, Ware JH (2003): Exposure to Lead in Children — How Low Is Low Enough? N Engl J Med. 2003 Apr 17;348(16):1515-6.

[3] Wang G, DiBari J, Bind E, et al. Association Between Maternal Exposure to Lead, Maternal Folate Status, and Intergenerational Risk of Childhood Overweight and Obesity. JAMA Netw Open. Published online October 02, 20192(10):e1912343. doi:10.1001/jamanetworkopen.2019.12343

[4] Pearson H (2004): Mercury affects brains of adolescents, Published online 6 February 2004 | Nature | doi:10.1038/news040202-16, https://www.nature.com/news/2004/040202/full/news040202-16.html

[5] University of California – Santa Cruz. “Students chowing down tuna in dining halls are unaware of mercury exposure risks.” ScienceDaily. www.sciencedaily.com/releases/2019/06/190628120526.htm

 (accessed June 30, 2019)

[6] University of Washington. “Air pollution can accelerate lung disease as much as a pack a day of cigarettes.” ScienceDaily. ScienceDaily, 13 August 2019. www.sciencedaily.com/releases/2019/08/190813180833.htm

[7] Khan A, Plana-Ripoll O, Antonsen S, Brandt J, Geels C, Landecker H, et al. (2019) Environmental pollution is associated with increased risk of psychiatric disorders in the US and Denmark. PLoS Biol 17(8): e3000353. https://doi.org/10.1371/journal.pbio.3000353

[8] Landrigan PJ, Landrigan MM (2019): Children&Environmental Toxins, Oxford Press, New York

Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer: The Urgent Threat of Hormone-Disrupting Chemicals to Our Health and Future . . . and What We Can Do about It, New York

[9] European Envirnomental Beaurau (2018): More banned chemicals in toys than any other product type, https://eeb.org/more-banned-chemicals-in-toys-than-any-other-product-type/

Bund für Umwelt und Naturschutz Deutschland e.V (BUND) (2015): Achtung: Spielzeug! https://www.bund.net/fileadmin/user_upload_bund/publikationen/chemie/chemie_spielzeugtest.pdf

Die Zeit (2015): Giftspielzeug aus China 27.3.15, https://blog.zeit.de/china/2015/03/27/gift-aus-china/

The Guardian (2018): Christmas shoppers warned to avoid plastic toys due to toxin levels, 18.12.18  https://www.theguardian.com/environment/2018/dec/18/christmas-shoppers-warned-avoid-plastic-toys-toxin-levels

[10] Πολυχλωριωμένα διφαινύλια. (2016, Δεκεμβρίου 20). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 14:48, Ιουλίου 15, 2019 από το https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%BF%CE%BB%CF%85%CF%87%CE%BB%CF%89%CF%81%CE%B9%CF%89%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%B1_%CE%B4%CE%B9%CF%86%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CF%8D%CE%BB%CE%B9%CE%B1

[11] Wikipedia contributors. (2019, July 13). Polychlorinated biphenyl. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 17:41, July 13, 2019, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Polychlorinated_biphenyl&oldid=906047419

[12] Lehmann, G. M., LaKind, J. S., Davis, M. H., Hines, E. P., Marchitti, S. A., Alcala, C., & Lorber, M. (2018). Environmental Chemicals in Breast Milk and Formula: Exposure and Risk Assessment Implications. Environmental health perspectives, 126(9), 96001. doi:10.1289/EHP1953

[13]Διοξίνες. (2017, Σεπτεμβρίου 14). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 14:55, Ιουλίου 15, 2019 από το

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B9%CE%BF%CE%BE%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CF%82

[14]Υπερχλωρικό. (2018, Οκτωβρίου 9). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 14:56, Ιουλίου 15, 2019 από το

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A5%CF%80%CE%B5%CF%81%CF%87%CE%BB%CF%89%CF%81%CE%B9%CE%BA%CF%8C

[15] Τσώλη Θ (2010) Ποιος φοβάται τη δισφαινόλη Α; ΤΟ ΒΗΜΑ 18 Ιουλίου 2010, https://www.tovima.gr/2010/07/18/science/poios-fobatai-ti-disfainoli-a/

[16] Vlessides M (2019): Common Chemicals May Play a Role in Childhood Obesity – Medscape – Apr 27, 2019.

[17] BPA Exposure in Pregnancy Can Affect Lung Health of Children – Medscape – Oct 02, 2019,https://www.medscape.com/viewarticle/919347?nlid=131940_430&src=WNL_mdplsfeat_191008_mscpedit_fmed&uac=290363HR&spon=34&impID=2123339&faf=1

[18] Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer. p 86

[19][19] Φθαλικές ενώσεις. (2017, Φεβρουαρίου 24). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 18:29, Ιουλίου 13, 2019 από το https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B8%CE%B1%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CE%B5%CE%BD%CF%8E%CF%83%CE%B5%CE%B9%CF%82

[20] Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer. p. 64

[21] University of Rochester Medical Center. (2009, November 16). Phthalate exposure linked to less-masculine play by boys. ScienceDaily. Retrieved November 17, 2019 from www.sciencedaily.com/releases/2009/11/091116085040.htm

[22] Jahreis  et al. (2018): Maternal phthalate exposure promotes allergic airway inflammation over 2 generations through epigenetic modifications, Journal of Allergy and Clinical Immunology, Volume 141, Issue 2, 741 – 753

[23] Viberg H, Fredriksson A, Eriksson P. (2003): Neonatal exposure to polybrominated diphenyl ether (PBDE 153) disrupts spontaneous behaviour, impairs learning and memory, and decreases hippocampal cholinergic receptors in adult mice, Toxicol Appl Pharmacol. 2003 Oct 15;192(2):95-106.

[24] Landrigan p. 102

[25] Unilver, https://www.unilever.gr/about/whats-in-our-products/your-ingredient-questions-answered/triclosan-and-triclocarban.html Ανακτήθηκε 13.10.19

[26] Chemical in Toothpaste Tied to Osteoporosis in Women – Medscape – Jun 26, 2019.

[27] Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer. p. 120

[28] Bruhns A, Piper M (2019): Fast alle Kinder sind mit Weichmachern belastet, Der Spiegel

https://www.spiegel.de/gesundheit/schwangerschaft/weichmacher-und-pfoa-fast-alle-kinder-mit-gesundheitskritischen-chemikalien-belastet-a-1286708.html

[29] Trasande L (2019): Bad Chemistry, Newsweek, 14.2.19

[30] Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer. p. 139