Σήμερα, η κύρια ιατρική δραστηριότητα είναι η συνταγογράφηση φαρμάκων. Ωστόσο, για την πρόληψη και την θεραπεία ασθενειών, οι μη φαρμακευτικές θεραπείες είναι συνήθως πιο αποτελεσματικές και έχουν λιγότερες παρενέργειες. Αυτό το γνωρίζαμε ανέκαθεν, αλλά μόνο τα τελευταία χρόνια δημοσιεύονται μελέτες που το επιβεβαιώνουν. Αυτό το άρθρο δίνει μια σύντομη επισκόπηση κάποιων νέων δημοσιεύσεων για το θέμα αυτό και δείχνει πόσο σημαντική είναι πραγματικά η μη φαρμακευτική θεραπεία.

 

Τι μας κάνει πραγματικά υγιείς

Οι ασθενείς, αλλά και οι περισσότεροι γιατροί, είναι πεπεισμένοι ότι η θεραπεία είναι η συνταγογράφηση φαρμάκων. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο λάθος από αυτή τη νοοτροπία. Τα συμβατικά φάρμακα καταστέλλουν τα συμπτώματα και παρεμβαίνουν στο μεταβολισμό, αλλά δε θεραπεύουν. Εκτιμήσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτό που προσφέρει το σημερινό ιατρικό σύστημα, η λεγόμενη «κλινική φροντίδα», ευθύνεται μόνο για το 20% των επιπτώσεων στην υγεία. Το 80% καθορίζεται από τον τρόπο ζωής και άλλους κοινωνικούς παράγοντες.[1]     

Αυτό ισχύει για όλες σχεδόν τις ασθένειες, ακόμη και για τον διαβήτη τύπου 2. Η θεραπεία με ινσουλίνη συνήθως δεν είναι πιο αποτελεσματική από τη βελτίωση της γενικής κατάστασης της υγείας (παράγοντες τρόπου ζωής).[2] Γενικά, δίνεται υπερβολική σημασία στη διόρθωση των εργαστηριακών τιμών.

Οι παράγοντες του τρόπου ζωής που έχουν ερευνηθεί το περισσότερο είναι οι λεγόμενοι 3 πυλώνες της υγείας: διατροφή, άσκηση και ύπνος. Καθημερινά εμφανίζονται νέες μελέτες που δείχνουν ότι αυτοί οι «πυλώνες» συνήθως ισοδυναμούν ή και ξεπερνούν τη φαρμακευτική θεραπεία ως προς το θεραπευτικό τους αποτέλεσμα. Οι μελέτες που αναφέρονται εδώ δεν έχουν σκοπό να δώσουν τη πλήρη εικόνα αλλά ένα μέρος. Αναφέρονται οι συγκεκριμένες καθώς αποτελούν τις πιο πρόσφατες και ενημερωμένες έρευνες. Εξετάζοντας όλο το φάσμα των θεραπευτικών αποτελεσμάτων, πρέπει να κατανοήσουμε το εξής: αν εμείς οι γιατροί θέλουμε πραγματικά να βοηθήσουμε τους ασθενείς μας, πρέπει να σκεφτούμε διαφορετικά την ιατρική και τη θεραπεία.

1. Διατροφή

Όλοι έχουμε ακούσει για τη θετική επίδραση της λεγόμενης μεσογειακής διατροφής. Έχει τεκμηριωθεί σε πολλές μελέτες, συμπεριλαμβανομένης και της θετικής επιρροής στην εντερική χλωρίδα (μικροβίωμα). Αυτό ήταν άγνωστο στο ιατρικό κόσμο πριν από 30 έως 40 χρόνια. Για παράδειγμα, εκείνη την εποχή εργαζόμουν σε μια κλινική για χρόνιες μυοσκελετικές παθήσεις. Η διατροφική συμβουλευτική αποτελούσε για μένα ακόμη και τότε ουσιαστικό μέρος της θεραπευτικής συζήτησης. Μια μέρα, το αφεντικό, του οποίου το κύριο πάθος ήταν το γκολφ, με κάλεσε στο γραφείο του και μου είπε ότι δεν ενέκρινε την προσέγγισή μου. «Για μένα, η διατροφή με δημητριακά ολικής άλεσης δεν είναι παρά κομμουνιστική διείσδυση». Λίγο αργότερα, το συμβόλαιό μου δεν ανανεώθηκε. Εμείς οι γιατροί της εναλλακτικής ιατρικής δίναμε ήδη τακτικά προβιοτικά εκείνη την εποχή. Μας γελοιοποιούσαν γι’ αυτό. Είπαν ότι δίναμε σκατά στους ασθενείς. (Σήμερα, η διαδικασία αυτή ονομάζεται πιο κομψά «μεταμόσχευση κοπράνων»).

Ακόμα και σήμερα όμως δεν έχουν πειστεί όλοι οι γιατροί ότι η διατροφή είναι απαραίτητη για την υγεία και τη θεραπεία  ή/και οι συστάσεις δεν είναι σύμφωνες με τα πιο πρόσφατα ιατρικά πρότυπα. Μια έρευνα στις ΗΠΑ έδειξε ότι μόνο τα 2/3 των διαβητολόγων και των ενδοκρινολόγων θεωρούν τη διατροφή σημαντική για την ειδικότητά τους.[3] Αυτό είναι ένα μικρό ποσοστό.  Ωστόσο, άλλοι ειδικοί δίνουν ακόμη λιγότερη σημασία στη διατροφή με τελευταίους στη λίστα να είναι οι γαστρεντερολόγοι. Μόνο το 43% των γαστρεντερολόγων πιστεύει ότι η διατροφή είναι σημαντική για την ειδικότητά τους.

Όμως, η επιστήμη υποστηρίζει το αντίθετο.  

Η μεσογειακή διατροφή

• μειώνει τον κίνδυνο καρδιαγγειακής νόσου,[4] στις γυναίκες κατά 1/4,[5]
• αποτρέπει τη δυσκαμψία της αορτής,[6]
• προλαμβάνει τον διαβήτη τύπου 2,[7]
• μπορεί να θεραπεύσει το μεταβολικό σύνδρομο,[8]
• καθυστερεί τη γήρανση του εγκεφάλου και την ανάπτυξη της νόσου Αλτσχάιμερ[9] και άλλων μορφών άνοιας.[10]

Μια διατροφή πλούσια σε φρούτα και λαχανικά μειώνει τον κίνδυνο αποβολών στις έγκυες.[11]

Τα εξαιρετικά επεξεργασμένα τρόφιμα αυξάνουν τον κίνδυνο καρκίνου και μια υγιεινή διατροφή θα μπορούσε να αποτρέψει πολλές περιπτώσεις καρκίνου.[12]  

Τα φρούτα και τα λαχανικά προλαμβάνουν τη νόσο του Crohn.[13]

2. Άσκηση

Η σωματική δραστηριότητα, ακόμη και αν αυξάνει μόνο λίγο τη φυσική κατάσταση, μειώνει ήδη τον κίνδυνο θνησιμότητας.[14]   

Το συμπέρασμα αυτό υποστηρίζεται από μία μακρόχρονη έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Ισραήλ. Σε αυτήν το ¼ του συνόλου των 70χρονων στην Ιερουσαλήμ παρακολουθήθηκε για 6 χρόνια. Τα αποτελέσματα όσον αφορά την επίδραση της σωματικής δραστηριότητας στη θνησιμότητα ήταν εντυπωσιακά.[15] Το παρακάτω πινακάκι παραθέτει τα σχετικά αποτελέσματα.

Σωματική δραστηριότητα	Θνησιμότητα μετά από 6 χρόνια	Σχετική θνησιμότητα
Ομάδα με σχεδόν καμία σωματική δραστηριότητα	23.4%	100%
Ομάδα με σωματική δραστηριότητα τουλάχιστον δύο φορές την εβδομάδα	17,1%	73%
Ομάδα που περπατάει τουλάχιστον 4 ώρες την εβδομάδα	9.9%	41%
Ομάδα με καθημερινή σωματική δραστηριότητα	3,3%	14%

Το ερώτημα για το πόση δραστηριότητα είναι απαραίτητη για ένα τόσο θετικό αποτέλεσμα είναι υπό συζήτηση, αλλά αν θέλετε να προάγετε μακροπρόθεσμα την υγεία σας, δεν μπορείτε να αποφύγετε ένα ορισμένο χρόνο δραστηριότητας.

• Σε μια μελέτη, ένας γρήγορος περίπατος (τουλάχιστον 11 λεπτά την ημέρα) μείωσε σημαντικά τον κίνδυνο καρδιακών παθήσεων, πολλών τύπων καρκίνου και την συνολική θνησιμότητα των συμμετεχόντων.[16]
• Μια άλλη μελέτη διαπιστώνει ότι το περπάτημα 8.000 βημάτων δύο φορές την εβδομάδα έχει ήδη σημαντική επίδραση στην υγεία.[17]
• Ακόμη και 4000 βήματα την ημέρα εξακολουθούν να έχουν σημαντική επίδραση στην υγεία.[18]
• Δυόμιση ώρες την εβδομάδα, για παράδειγμα το Σαββατοκύριακο, φαίνεται να έχουν πολύ καλή επίδραση στην υγεία. [19]
• Με έντονη δραστηριότητα αρκούν λίγα μόνο λεπτά την ημέρα. Η άσκηση για δύο λεπτά πολλές φορές την ημέρα μειώνει σημαντικά τη θνησιμότητα[20] Δεν χρειάζεται να κάνετε αθλήματα ή ειδικές ασκήσεις.
• Ακόμη και σπριντ 4 δευτερολέπτων περίπου ανά ώρα οδηγούν σε σημαντική βελτίωση του μεταβολισμού.[21] Συμπερασματικά, αυτό σημαίνει πως οποιαδήποτε άσκηση είναι καλή και χρήσιμη.

Η σωματική δραστηριότητα βοηθάει:

• στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των καρδιακών παθήσεων,[22]
• στην αντιμετώπιση του στρες και της διέγερσης.[23]
• Μειώνει τον κίνδυνο της νόσου του Πάρκινσον.[24]
• Μετά ένα χειρουργείο, το ποσοστό επιπλοκών είναι χαμηλότερο και οι ασθενείς αναρρώνουν γρηγορότερα εάν έχουν προηγουμένως ασκηθεί εντατικά.[25]
• Η κατάθλιψη αντιμετωπίζεται εξίσου καλά ή και καλύτερα με σωματική δραστηριότητα από ό,τι με ψυχοθεραπεία ή φαρμακευτική αγωγή.[26] Αυτό ισχύει και για τα παιδιά και τους εφήβους.[27] Δεν φαίνεται να έχει τόση σημασία τι είδους κίνηση είναι. Το κύριο πράγμα είναι η δραστηριοποίηση.[28]
• Η άσκηση μπορεί να επηρεάσει θετικά τη νοημοσύνη και τη γνωστική ευελιξία στην παιδική ηλικία, ειδικά σε υπέρβαρα παιδιά.[29]
• Η μη αλκοολική λιπώδης διήθηση του ήπατος βελτιώνεται ακόμη και χωρίς απώλεια βάρους.[30]
• Ακόμη και η νεφρική λειτουργία διατηρείται περισσότερο μέσω της δραστηριότητας.[31]

Συχνά, όταν εξηγώ στους ασθενείς μου ότι τα συμπτώματά τους θα βελτιωθούν ή θα εξαφανιστούν αν δραστηριοποιηθούν, συνήθως παίρνω την απάντηση: «Δεν μπορείτε να μου δώσετε ένα φάρμακο;». Αυτό όμως δεν λειτουργεί. Τα φάρμακα έχουν την τάση να γίνονται όλο και περισσότερα (πολυφαρμακία στην τρίτη ηλικία), με ταυτόχρονη μείωση της υγείας. Αυτό συνέβη στην Joan MacDonald, η οποία έχει αποκτήσει κάποια φήμη στο διαδίκτυο. Στα 70 της χρόνια, ήταν σε άθλια κατάσταση και έπαιρνε καθημερινά μια χούφτα φάρμακα. Τότε αποφάσισε να πάρει ξανά τη ζωή της στα χέρια της. Μετά από 3 χρόνια εντατικής σωματικής δραστηριότητας, ήταν πιο υγιής από ποτέ και χωρίς καμία φαρμακευτική αγωγή. Αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για το πόσο σπουδαίοι είναι οι μηχανισμοί αυτοθεραπείας μας, πόσο πολύ μπορεί το σώμα να κάνει καλό.

3. Ύπνος

Κατά τη διάρκεια του ύπνου, όλα τα όργανα υποβάλλονται σε συντήρηση. Εάν αυτή η διαδικασία διαταραχθεί, μακροπρόθεσμα εμφανίζονται ασθένειες που μπορούν να επηρεάσουν όλα τα όργανα. Ο κατάλογος των ασθενειών που σχετίζονται με τις διαταραχές του ύπνου είναι σε μεγάλο βαθμό ο ίδιος όπως και για την κακή διατροφή και την έλλειψη άσκησης. Για παράδειγμα, η έλλειψη ύπνου αυξάνει τον κίνδυνο καρδιακών προσβολών,[33] του άσθματος, [34] ακόμη και της οστεοπόρωσης.[35] Φυσικά, η διαταραχή του ύπνου αυξάνει και τη συνολική θνησιμότητα,[36] περίπου 40%.[37] Το ότι ο ύπνος βοηθά στην καταπολέμηση των λοιμώξεων[38] είναι κάτι που όλοι έχουμε βιώσει.  

Ένα σημείο εστίασης της νυχτερινής συντήρησης αφορά τον εγκέφαλο, για τον οποίο υπάρχει το δικό του σύστημα καθαρισμού. Οι διαταραχές του ύπνου λοιπόν οδηγούν σε γνωστικές διαταραχές[39] και πιθανώς και στη νόσο Αλτσχάιμερ.[40]

Ο ύπνος είναι μια εύκολα προσβάσιμη θεραπεία και δωρεάν. Δυστυχώς, συνήθως αντιμετωπίζουμε τον ύπνο χωρίς σεβασμό. Όταν όμως διαταραχθεί ριζικά, δεν αποκαθίσταται εύκολα. Σε αυτό, διαφέρει θεμελιωδώς από την υγιεινή διατροφή και τη σωματική δραστηριότητα. Οι διαταραχές ύπνου, αφού εδραιωθούν, είναι πολύπλοκες και δύσκολες στη θεραπεία. Συχνά είναι απαραίτητο επανενεργοποιηθεί ένα πλήθος εσωτερικών ρυθμών.

Τις περισσότερες φορές, ωστόσο, οι διαταραχές του ύπνου αντιμετωπίζονται με φαρμακευτική αγωγή. Αυτά δημιουργούν έναν τεχνητό ύπνο, αλλά έχουν το μειονέκτημα ότι διαταράσσουν τη διαδικασία συντήρησης του εγκεφάλου.[41] Ως εκ τούτου, τα υπνωτικά χάπια βλάπτουν την υγεία, συχνά μόνιμα.[42]   

4. Τι μας δείχνουν αυτά;

Η πραγματική θεραπεία και η ίαση έχουν πολύ λίγη σχέση με όσα συμβαίνουν στην καθημερινή λειτουργία του ιατρικού συστήματος. Παρόλο που όλες οι διαγνωστικές και οι κοινές θεραπευτικές στρατηγικές έχουν κάποια αξία, είναι μικρή σε σύγκριση με αυτό που πραγματικά βοηθά στη διατήρηση της υγείας. Η ανάπτυξη κινήτρων (θέμα σε επερχόμενο ενημερωτικό άρθρο) θα πρέπει να έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία. Αλλά για τους γιατρούς, το θέμα κινήτρων των ασθενών αφορά κυρίως την αύξηση της λεγόμενης Compliance (συμμόρφωση με τη φαρμακευτική αγωγή) ή Adherence (τήρησης θεραπείας),[43] δηλαδή της προθυμίας των ασθενών να καταπιούν τα χάπια τους.

Ωστόσο, ο Δημόκριτος είχε ήδη διατυπώσει με σαφήνεια ότι η υγεία αφορά κάτι άλλο.

«Οι άνθρωποι προσεύχονται στους θεούς και ζητούν να έχουν υγεία, ενώ δεν γνωρίζουν ότι την δυνατότητα αυτή, την έχουν οι ίδιοι. Από έλλειψη εγκράτειας, κάνοντας τα αντίθετα απ’ ό,τι πρέπει, προδίδουν μόνοι τους την υγεία τους στις επιθυμίες τους.» 

ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ 460-370 Π.Χ. (Ανθ. Στοβ. ΙΗ, 31)

Σήμερα, οι γιατροί έχουν πάρει τη θέση των θεών. Αλλά η ιατρική επιστήμη δεν λειτουργεί όπως η θρησκεία. Αυτό αποδεικνύεται ιδιαίτερα από έναν παράγοντα, ο οποίος είναι ίσως πιο σημαντικός για την υγεία και από τους 3 πυλώνες.  

Ο πιο σημαντικός παράγοντας για τη μακροχρόνια υγεία και ευτυχία φαίνεται να είναι η κοινωνική σύνδεση.[44] Αυτό είναι το αποτέλεσμα της λεγόμενης «μελέτης του Χάρβαρντ», της μακροβιότερης και πιο λεπτομερούς έρευνας πάνω στο θέμα αυτό. Η παρακάτω ομιλία (TED Talk με ελληνικούς υπότιτλους) δίνει μια καλή περίληψη του θέματος. Μια εκτενής ομιλία χωρίς ελληνικούς υπότιτλους, σκιαγραφεί το μεγαλύτερο εύρος της.

Το αντίστοιχο της κοινωνικής σύνδεσης είναι η μοναξιά. Η μοναξιά είναι ένας σημαντικός παράγοντας κινδύνου για πρόωρη θνησιμότητα,[45]  καρδιοπάθεια[46] ή νόσο Αλτσχάιμερ.[47] Η κοινωνική απομόνωση και η μοναξιά συσχετίστηκαν με 32% υψηλότερο κίνδυνο θνησιμότητας από όλες τις αιτίες και 14% αυξημένο κίνδυνο θνησιμότητας από καρκίνο.[48] Ο πόνος, η έλλειψη ενέργειας και η κατάθλιψη φαίνεται να συσχετίζονται άμεσα με το βαθμό μοναξιάς στους ηλικιωμένους.[49] 

Οι μεγάλες απειλές για την υγεία δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με φάρμακα.

---

Πηγές

[1] Knowler WC, Barrett-Connor E, Fowler SE, Hamman RF, Lachin JM, Walker EA, Nathan DM; Diabetes Prevention Program Research Group. Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin. N Engl J Med. 2002 Feb 7;346(6):393-403. doi: 10.1056/NEJMoa012512. PMID: 11832527; PMCID: PMC1370926.https://www.countyhealthrankings.org/explore-health-rankings/county-health-rankings-model

[2] Kolb H, Martin S. Environmental/lifestyle factors in the pathogenesis and prevention of type 2 diabetes. BMC Med. 2017 Jul 19;15(1):131. doi: 10.1186/s12916-017-0901-x. PMID: 28720102; PMCID: PMC5516328.

Gregg EW, Chen H, Wagenknecht LE, et al. Association of an intensive lifestyle intervention with remission of type 2 diabetes. JAMA. 2012;308(23):2489-2496. https://jamanetwork.com/journals/jama/fullarticle/1486829. Accessed October 8, 2019.

Dambha-Miller H, Day AJ, Strelitz J, et al. Behaviour change, weight loss and remission of Type 2 diabetes: a community-based prospective cohort study. Diabet Med. Published online September 3, 2019. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/dme.14122. Accessed October 8, 2019.

[3] Nutrition Gets Short Shrift in Battle Against Chronic Disease – Medscape – Aug 26, 2022.

https://www.medscape.com/viewarticle/979806

[4] Karam G, Agarwal A, Sadeghirad B, Jalink M, Hitchcock C L, Ge L et al. Comparison of seven popular structured dietary programmes and risk of mortality and major cardiovascular events in patients at increased cardiovascular risk: systematic review and network meta-analysis BMJ 2023; 380 :e072003 doi:10.1136/bmj-2022-072003

[5] Pant A, Gribbin S, McIntyre D, Trivedi R, Marschner S, Laranjo L, Mamas MA, Flood V, Chow CK, Zaman S. Primary prevention of cardiovascular disease in women with a Mediterranean diet: systematic review and meta-analysis. Heart. 2023 Mar 14:heartjnl-2022-321930. doi: 10.1136/heartjnl-2022-321930. Epub ahead of print. PMID: 36918266.

[6] Tsaban G, Shalev A, Katz A, et al. Effect of Lifestyle Modification and Green Mediterranean Diet on Proximal Aortic Stiffness. J Am Coll Cardiol. 2023 Apr, 81 (16) 1659–1661.

https://doi.org/10.1016/j.jacc.2023.02.032

[7] Sobiecki JG, Imamura F, Davis CR, Sharp SJ, Koulman A, Hodgson JM, et al. (2023) A nutritional biomarker score of the Mediterranean diet and incident type 2 diabetes: Integrated analysis of data from the MedLey randomised controlled trial and the EPIC-InterAct case-cohort study. PLoS Med 20(4): e1004221. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1004221

[8] Romero-Cabrera JL, García-Ríos A, Sotos-Prieto M, Quintana-Navarro G, Alcalá-Díaz JF, Martín-Piedra L, Torres-Peña JD, Luque RM, Yubero-Serrano EM, Delgado-Lista J, Katsiki N, Kales SN, López-Miranda J, Pérez-Martínez P. Adherence to a Mediterranean lifestyle improves metabolic status in coronary heart disease patients: A prospective analysis from the CORDIOPREV study. J Intern Med. 2023 May;293(5):574-588. doi: 10.1111/joim.13602. Epub 2023 Jan 11. PMID: 36585892.

[9] Agarwal P, Leurgans SE, Agrawal S, Aggarwal N, Cherian LJ, James BD, Dhana K, Barnes LL, Bennett DA, Schneider JA. Association of Mediterranean-DASH Intervention for Neurodegenerative Delay and Mediterranean Diets With Alzheimer Disease Pathology. Neurology. 2023 Mar 8:10.1212/WNL.0000000000207176. doi: 10.1212/WNL.0000000000207176. Epub ahead of print. PMID: 36889921.

[10] Chen H, Dhana K, Huang Y, Huang L, Tao Y, Liu X, Melo van Lent D, Zheng Y, Ascherio A, Willett W, Yuan C. Association of the Mediterranean Dietary Approaches to Stop Hypertension Intervention for Neurodegenerative Delay (MIND) Diet With the Risk of Dementia. JAMA Psychiatry. 2023 May 3:e230800. doi: 10.1001/jamapsychiatry.2023.0800. Epub ahead of print. PMID: 37133875; PMCID: PMC10157510.

[11] Chung Y, Melo P, Pickering O, Dhillon-Smith R, Coomarasamy A, Devall A. The association between dietary patterns and risk of miscarriage: a systematic review and meta-analysis. Fertil Steril. 2023 Apr 13:S0015-0282(23)00296-0. doi: 10.1016/j.fertnstert.2023.04.011. Epub ahead of print. PMID: 37061157.

[12] Kliemann N, Rauber F, Bertazzi Levy R, Viallon V, Vamos EP, Cordova R, Freisling H, Casagrande C, Nicolas G, Aune D, Tsilidis KK, Heath A, Schulze MB, Jannasch F, Srour B, Kaaks R, Rodriguez-Barranco M, Tagliabue G, Agudo A, Panico S, Ardanaz E, Chirlaque MD, Vineis P, Tumino R, Perez-Cornago A, Andersen JLM, Tjønneland A, Skeie G, Weiderpass E, Monteiro CA, Gunter MJ, Millett C, Huybrechts I. Food processing and cancer risk in Europe: results from the prospective EPIC cohort study. Lancet Planet Health. 2023 Mar;7(3):e219-e232. doi: 10.1016/S2542-5196(23)00021-9. PMID: 36889863; PMCID: PMC10009757.

[13] Meyer A, Dong C, Casagrande C, Chan SSM, Huybrechts I, Nicolas G, Rauber F, Levy RB, Millett C, Oldenburg B, Weiderpass E, Heath AK, Tong TYN, Tjønneland A, Kyrø C, Kaaks R, Katzke VA, Bergman MM, Palli D, Masala G, Tumino R, Sacerdote C, Colorado-Yohar SM, Sánchez MJ, Grip O, Lindgren S, Luben R, Gunter MJ, Mahamat-Saleh Y, Boutron-Ruault MC, Carbonnel F. Food Processing and Risk of Crohn’s Disease and Ulcerative Colitis: A European Prospective Cohort Study. Clin Gastroenterol Hepatol. 2022 Oct 12:S1542-3565(22)00929-6. doi: 10.1016/j.cgh.2022.09.031. Epub ahead of print. PMID: 36243353.

[14] Kokkinos P, Faselis C, Samuel I, et al. Changes in Cardiorespiratory Fitness and Survival in Patients With or Without Cardiovascular Disease. J Am Coll Cardiol. 2023 Mar, 81 (12) 1137–1147.

https://doi.org/10.1016/j.jacc.2023.01.027

[15] Stessman, J., Maaravi, Y., Hammerman-Rozenberg, R. and Cohen, A. (2000), The Effects of Physical Activity on Mortality in the Jerusalem 70-Year-Olds Longitudinal Study. Journal of the American Geriatrics Society, 48: 499-504. https://doi.org/10.1111/j.1532-5415.2000.tb04995.x

[16] Garcia L, Pearce M, Abbas A, et al (2023):  Non-occupational physical activity and risk of cardiovascular disease, cancer and mortality outcomes: a dose–response meta-analysis of large prospective studies, British Journal of Sports Medicine Published Online First: 28 February 2023. doi: 10.1136/bjsports-2022-105669

Ekelund U, Tarp J, Fagerland MW, et al (2020): Joint associations of accelerometer-measured physical activity and sedentary time with all-cause mortality: a harmonised meta-analysis in more than 44 000 middle-aged and older individuals, British Journal of Sports Medicine 2020;54:1499-1506.

[17] Inoue K, Tsugawa Y, Mayeda ER, Ritz B. Association of Daily Step Patterns With Mortality in US Adults. JAMA Netw Open. 2023;6(3):e235174. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.5174

[18] Banach M, Lewek J, Surma S, Penson PE, Sahebkar A, Martin SS, Bajraktari G, Henein MY, Reiner Ž, Bielecka-Dąbrowa A, Bytyçi I. The association between daily step count and all-cause and cardiovascular mortality: a meta-analysis. Eur J Prev Cardiol. 2023 Aug 9:zwad229. doi: 10.1093/eurjpc/zwad229. Epub ahead of print. PMID: 37555441.

[19] Khurshid S, Al-Alusi MA, Churchill TW, Guseh JS, Ellinor PT. Accelerometer-Derived “Weekend Warrior” Physical Activity and Incident Cardiovascular Disease. JAMA. 2023;330(3):247–252. doi:10.1001/jama.2023.10875

[20] Stamatakis, E., Ahmadi, M.N., Gill, J.M.R. et al. Association of wearable device-measured vigorous intermittent lifestyle physical activity with mortality. Nat Med 28, 2521–2529 (2022). https://doi.org/10.1038/s41591-022-02100-x

[21] Wolfe AS, Burton HM, Vardarli E, Coyle EF. Hourly 4-s Sprints Prevent Impairment of Postprandial Fat Metabolism from Inactivity. Med Sci Sports Exerc. 2020 Oct;52(10):2262-2269. doi: 10.1249/MSS.0000000000002367. PMID: 32936598.

[22] Lavie CJ, Arena R, Swift DL, Johannsen NM, Sui X, Lee DC, Earnest CP, Church TS, O’Keefe JH, Milani RV, Blair SN. Exercise and the cardiovascular system: clinical science and cardiovascular outcomes. Circ Res. 2015 Jul 3;117(2):207-19. doi: 10.1161/CIRCRESAHA.117.305205. PMID: 26139859; PMCID: PMC4493772.

[23] Singh B, Olds T, Curtis R, et al (2023):  Effectiveness of physical activity interventions for improving depression, anxiety and distress: an overview of systematic reviews, British Journal of Sports Medicine Published Online First: 16 February 2023. doi: 10.1136/bjsports-2022-106195

[24] Portugal B, Artaud F, Degaey I, Roze E, Fournier A, Severi G, Canonico M, Proust-Lima C, Elbaz A. Association of Physical Activity and Parkinson Disease in Women: Long-term Follow-up of the E3N Cohort Study. Neurology. 2023 May 17:10.1212/WNL.0000000000207424. doi: 10.1212/WNL.0000000000207424. Epub ahead of print. PMID: 37197993.

[25] Clifford K, Woodfield JC, Tait W, Campbell HA, Baldi JC. Association of Preoperative High-Intensity Interval Training With Cardiorespiratory Fitness and Postoperative Outcomes Among Adults Undergoing Major Surgery: A Systematic Review and Meta-Analysis. JAMA Netw Open. 2023;6(6):e2320527. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.20527

[26] Heissel A, Wu C, Liang L, Ho HJ, et al. Physical Fitness and Inflammatory Bowel Disease Risk Among Children and Adolescents in Taiwan. JAMA Pediatr. Published online May 01, 2023. doi:10.1001/jamapediatrics.2023.0929 Heinen D, Brokmeier LL, et al, (2023): Exercise as medicine for depressive symptoms? A systematic review and meta-analysis with meta-regression, British Journal of Sports Medicine Published Online First: 01 February 2023. doi: 10.1136/bjsports-2022-106282

[27] Recchia F, Bernal JDK, Fong DY, Wong SHS, Chung PK, Chan DKC, Capio CM, Yu CCW, Wong SWS, Sit CHP, Chen YJ, Thompson WR, Siu PM. Physical Activity Interventions to Alleviate Depressive Symptoms in Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2023 Feb 1;177(2):132-140. doi: 10.1001/jamapediatrics.2022.5090. PMID: 36595284; PMCID: PMC9857695.

[28] De Cocker, K., Biddle, S. J. H., Teychenne, M. J., & Bennie, J. A. (2021). Is all activity equal? Associations between different domains of physical activity and depressive symptom severity among 261,121 European adults. Depression Anxiety, 38, 950– 960. https://doi.org/10.1002/da.23157

[29] Ortega FB, Mora-Gonzalez J, Cadenas-Sanchez C, et al. Effects of an Exercise Program on Brain Health Outcomes for Children With Overweight or Obesity: The ActiveBrains Randomized Clinical Trial. JAMA Netw Open. 2022;5(8):e2227893. doi:10.1001/jamanetworkopen.2022.27893

[30] https://www.medscape.com/viewarticle/988202

[31] Shlipak MG, Sheshadri A, Hsu FC, Chen SH, Jotwani V, Tranah G, Fielding RA, Liu CK, Ix J, Coca SG; LIFE Investigators. Effect of Structured, Moderate Exercise on Kidney Function Decline in Sedentary Older Adults: An Ancillary Analysis of the LIFE Study Randomized Clinical Trial. JAMA Intern Med. 2022 Jun 1;182(6):650-659. doi: 10.1001/jamainternmed.2022.1449. PMID: 35499834; PMCID: PMC9062767.

[32] Pedersen BK, Saltin B. Exercise as medicine – evidence for prescribing exercise as therapy in 26 different chronic diseases. Scand J Med Sci Sports. 2015 Dec;25 Suppl 3:1-72. doi: 10.1111/sms.12581. PMID: 26606383.

[33] Mc Carthy CE, Yusuf S, Judge C, Alvarez-Iglesias A, Hankey GJ, Oveisgharan S, Damasceno A, Iversen HK, Rosengren A, Avezum A, Lopez-Jaramillo P, Xavier D, Wang X, Rangarajan S, O’Donnell M. Sleep Patterns and the Risk of Acute Stroke: Results from the INTERSTROKE International Case-Control Study. Neurology. 2023 Apr 5:10.1212/WNL.0000000000207249. doi: 10.1212/WNL.0000000000207249. Epub ahead of print. PMID: 37019662.

[34]Xiang B, Hu M, Yu H, et al Highlighting the importance of healthy sleep patterns in the risk of adult asthma under the combined effects of genetic susceptibility: a large-scale prospective cohort study of 455 405 participants, BMJ Open Respiratory Research 2023;10:e001535. doi: 10.1136/bmjresp-2022-001535

[35] Disordered Sleep Tied to a Marked Increase in Stroke Risk – Medscape – Apr 10, 2023.

https://www.medscape.com/viewarticle/990611?ecd=mkm_ret_230423_mscpmrk-OUS_GenMarketing&uac=290363HR&impID=5354836&faf=1

[36] da Silva AA, de Mello RG, Schaan CW, Fuchs FD, Redline S, Fuchs SC. Sleep duration and mortality in the elderly: a systematic review with meta-analysis. BMJ Open. 2016 Feb 17;6(2):e008119. doi: 10.1136/bmjopen-2015-008119. PMID: 26888725; PMCID: PMC4762152.

[37] Regular, Optimal Sleep Tied to LowerMortality Risk – Medscape – Jun 08, 2023.

https://www.medscape.com/viewarticle/992942?ecd=WNL_mdpls_230609_mscpedit_wir_etid5508085&uac=290363HR&spon=17&impID=5508085

[38] Dimitrov S, Lange T, Gouttefangeas C, Jensen ATR, Szczepanski M, Lehnnolz J, Soekadar S, Rammensee HG, Born J, Besedovsky L. Gαs-coupled receptor signaling and sleep regulate integrin activation of human antigen-specific T cells. J Exp Med. 2019 Mar 4;216(3):517-526. doi: 10.1084/jem.20181169. Epub 2019 Feb 12. PMID: 30755455; PMCID: PMC6400544.

[39] Fernandez-Mendoza J, He F, Puzino K, Amatrudo G, Calhoun S, Liao D, Vgontzas AN, Bixler E. Insomnia with objective short sleep duration is associated with cognitive impairment: a first look at cardiometabolic contributors to brain health. Sleep. 2021 Jan 21;44(1):zsaa150. doi: 10.1093/sleep/zsaa150. PMID: 32968796; PMCID: PMC7819842.

[40] Lucey BP. It’s complicated: The relationship between sleep and Alzheimer’s disease in humans. Neurobiol Dis. 2020 Oct;144:105031. doi: 10.1016/j.nbd.2020.105031. Epub 2020 Jul 29. PMID: 32738506; PMCID: PMC7484285.

[41] Arbon EL, Knurowska M, Dijk DJ. Randomised clinical trial of the effects of prolonged-release melatonin, temazepam and zolpidem on slow-wave activity during sleep in healthy people. J Psychopharmacol. 2015 Jul;29(7):764-76. doi: 10.1177/0269881115581963. Epub 2015 Apr 28. PMID: 25922426.

[42] Kripke DF. Mortality Risk of Hypnotics: Strengths and Limits of Evidence. Drug Saf. 2016 Feb;39(2):93-107. doi: 10.1007/s40264-015-0362-0. PMID: 26563222.

[43] Nieuwlaat R, Wilczynski N, Navarro T, Hobson N, Jeffery R, Keepanasseril A, Agoritsas T, Mistry N, Iorio A, Jack S, Sivaramalingam B, Iserman E, Mustafa RA, Jedraszewski D, Cotoi C, Haynes RB. Interventions for enhancing medication adherence. Cochrane Database Syst Rev. 2014 Nov 20;2014(11):CD000011. doi: 10.1002/14651858.CD000011.pub4. PMID: 25412402; PMCID: PMC7263418.

[44] Holt-Lunstad J, Smith TB, Layton JB (2010) Social Relationships and Mortality Risk: A Meta-analytic Review. PLoS Med 7(7): e1000316. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1000316

[45] Schutter N, Holwerda TJ, Comijs HC, Stek ML, Peen J, Dekker JJM. Loneliness, social network size and mortality in older adults: a meta-analysis. Eur J Ageing. 2022 Dec;19(4):1057-1076. doi: 10.1007/s10433-022-00740-z. Epub 2022 Nov 21. PMID: 36692789.

[46] Valtorta NK, Kanaan M, Gilbody S, Ronzi S, Hanratty B. Loneliness and social isolation as risk factors for coronary heart disease and stroke: systematic review and meta-analysis of longitudinal observational studies. Heart. 2016 Jul 1;102(13):1009-16. doi: 10.1136/heartjnl-2015-308790. Epub 2016 Apr 18. PMID: 27091846; PMCID: PMC4941172.

[47] Zhang Y, Tatewaki Y, Liu Y, Tomita N, Nagasaka T, Muranaka M, Yamamoto S, Takano Y, Nakase T, Mutoh T, Taki Y. Perceived social isolation is correlated with brain structure and cognitive trajectory in Alzheimer’s disease. Geroscience. 2022 Jun;44(3):1563-1574. doi: 10.1007/s11357-022-00584-6. Epub 2022 May 8. PMID: 35526259; PMCID: PMC9079214.

[48] Harris E. Meta-analysis: Social Isolation, Loneliness Tied to Higher Mortality. JAMA. Published online June 28, 2023. doi:10.1001/jama.2023.11958

[49] Powell VD, Kumar N, Galecki AT, Kabeto M, Clauw DJ, Williams DA, Hassett A, Silveira MJ. Bad company: Loneliness longitudinally predicts the symptom cluster of pain, fatigue, and depression in older adults. J Am Geriatr Soc. 2022 Aug;70(8):2225-2234. doi: 10.1111/jgs.17796. Epub 2022 Apr 12. PMID: 35415848; PMCID: PMC9378441.