Ασπαρτάμη, ζάχαρη και δημόσια υγεία
Τον Ιούλιο του 2023, ο ΠΟΥ έκανε επίσημη ανακοίνωση ότι η ασπαρτάμη είναι πιθανώς καρκινογόνος ουσία.[1] Έτσι, γύρω από αυτήν έγινε μεγάλη συζήτηση στον Τύπο, αλλά και στον ιατρικό κόσμο. Η γενική άποψη που επικράτησε ήταν, ότι αυτή η προειδοποίηση του ΠΟΥ ήταν υπερβολική. Η καρκινογόνος δράση, εάν υπάρχει, είναι πολύ μικρή.[2]
Η εκτίμηση αυτή μπορεί να είναι σωστή, αλλά η συζήτηση αποπροσανατολίστηκε από τον βασικό πυρήνα ενός από τα σημαντικότερα προβλήματα για τη δημόσια υγεία. Ασχολήθηκε με την κορυφή ενός παγόβουνου, ας το πούμε έτσι, παραβλέποντας το πραγματικά επικίνδυνο παγόβουνο που βρίσκεται από κάτω.
Η ασπαρτάμη αποτελεί αντικείμενο συζήτησης στον ιατρικό κόσμο εδώ και δεκαετίες. Πολλές αρνητικές επιδράσεις υπήρξαν ύποπτες, από επιληπτικές κρίσεις[3] μέχρι το άγχος.[4] Ωστόσο, καμία από αυτές δεν μπόρεσε να επιβεβαιωθεί. Επιπλέον, και άλλες τεχνητές γλυκαντικές ουσίες έχουν συνδεθεί με αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία, όπως για παράδειγμα με κατάθλιψη[5] και η ουσία ερυθριτόλη έχει σχετιστεί ή με αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο.[6] Συνολικά, η γνώση σχετικά με τη μακροπρόθεσμη ασφάλεια των τεχνητών γλυκαντικών ουσιών είναι περιορισμένη. [7] Αλλά αυτό δεν είναι το ουσιαστικό πρόβλημα.
Πιθανότατα το μεγαλύτερο ιατρικό πρόβλημα που βρίσκεται στο προσκήνιο είναι η παχυσαρκία. Στην Ελλάδα οι νέοι κατέχουν δυστυχώς την πρώτη θέση στην Ευρώπη. Το 40% αυτών είναι υπέρβαροι ή παχύσαρκοι.[8] Αυτό οδηγεί σε πολλές ασθένειες, όπως στον διαβήτη, [9] σε καρδιαγγειακά νοσήματα και άλλα.[10] Η κατάσταση είναι τόσο δραματική που οι Ευρωπαίοι καρδιολόγοι έχουν κάνει έκκληση για επείγουσα δράση.[11] Δεδομένου ότι τα αναψυκτικά προωθούν την παχυσαρκία[12] και αυξάνουν τον γενικότερο κίνδυνο θανάτου,[13] η ιδέα της αντικατάστασης της ζάχαρης στα αναψυκτικά και σε άλλα προϊόντα με γλυκαντικές ουσίες ήταν προφανής. Με τον τρόπο αυτό θα εξοικονομούνταν θερμίδες.
Το πρώτο και επί του παρόντος και άξιο συζήτησης ερώτημα είναι κατά πόσον αυτά τα τεχνητά γλυκαντικά μπορεί να έχουν επιβλαβή αποτελέσματα, όπως συμβαίνει τώρα με την ασπαρτάμη. Δεδομένου ότι η ίδια η παχυσαρκία οδηγεί σε υψηλότερο κίνδυνο για την εμφάνιση καρκίνου,[14] η μικρή καρκινογόνος επίδραση της ασπαρτάμης, για παράδειγμα, θα ήταν αμελητέα.
Το άλλο σημαντικό ερώτημα είναι κατά πόσον οι γλυκαντικές ουσίες συμβάλλουν πράγματι στη μείωση των θερμίδων και στην καταπολέμηση της παχυσαρκίας. Είναι σαφές εδώ και περισσότερα από 5 χρόνια ότι αυτό δε συμβαίνει. Τα τεχνητά γλυκαντικά δεν έχουν καμία θετική επίδραση στην υγεία.[15] Δεν έχουν καν θετική επίδραση στο σάκχαρο του αίματος.[16] Ορισμένες μελέτες συμπεραίνουν μάλιστα ότι αυτά οδηγούν σε μεγαλύτερα ποσοστά παχυσαρκίας,[17] ωστόσο άλλες διαφωνούν. [18]
Υπάρχουν δύο βασικές θεωρίες που εξηγούν γιατί οι τεχνητές γλυκαντικές ουσίες δεν οδηγούν σε απώλεια βάρους.
α) Αλλάζουν την εντερική χλωρίδα (το μικροβίωμα), [19] γεγονός που έχει αρνητικές συνέπειες στην υγεία.
β) Τα τεχνητά γλυκαντικά δεν καλύπτουν την ανάγκη του οργανισμού για ζάχαρη, γεγονός που θα μπορούσε να οδηγήσει σε αυξημένη πρόσληψη θερμίδων ή ακόμη και σε υπερφαγία.
Μια λεπτομερής συζήτηση για τα γλυκαντικά θα την βρείτε εδώ.
Αλλά ακόμη και όλα αυτά δεν είναι το πραγματικό πρόβλημα.
Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί πόσο υψηλή είναι η κατανάλωση ζάχαρης, ιδίως μεταξύ των παιδιών. Σύμφωνα με επίσημη πηγή, η κατανάλωση ζάχαρης στην Ελλάδα το 2020 ήταν 31,6 κιλά ανά άτομο,[20] δηλαδή 86 γραμμάρια την ημέρα. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί καταναλώνουν λιγότερο, πολλοί καταναλώνουν περισσότερο. Κατά κανόνα, τα παιδιά καταναλώνουν περισσότερο από το μισό του σωματικού τους βάρους σε ζάχαρη ανά έτος.
- Σε μια έρευνα που διεξήχθη σε νηπιαγωγείο της Κρήτης, σχεδόν το 30% των παιδιών ήταν υπέρβαρα ή παχύσαρκα, ενώ το 60% κατανάλωνε καθημερινά ζαχαρούχα ποτά.[21]
Εδώ υπάρχει μια προ των πυλών ιατρική καταστροφή.
Πριν από 60 και πλέον χρόνια, Άγγλοι και Γερμανοί γιατροί προειδοποιούσαν για τις συνέπειες της κατανάλωσης ζάχαρης.[22] Το βιβλίο του John Yudkin «Καθαρό, Λευκό και Θανατηφόρο» (Pure, White, and Deadly) έγινε διάσημο.[23]
Εκείνη την εποχή ξεκίνησε στις ΗΠΑ αυτό που εδώ και μερικά χρόνια αποκαλείται «πανδημία παχυσαρκίας». Για να αντιμετωπίσει την τότε διαφαινόμενη υποψία ότι η ζάχαρη ήταν υπεύθυνη για την αμερικανική παχυσαρκία, η βιομηχανία τροφίμων αντέδρασε. Το Big Food, όπως αποκαλούνται επίσης οι μεγάλες εταιρείες παραγωγής τροφίμων,[24] προσπάθησε και κατάφερε να πείσει τον επιστημονικό κόσμο και το κοινό ότι η κατανάλωση λίπους ήταν υπεύθυνη για την αυξανόμενη παχυσαρκία των ανθρώπων, χρησιμοποιώντας μερικές φορές παραποιημένες μελέτες.[25] Αυτή η επιρροή ήταν τόσο επιτυχημένη που η ψευδής αυτή πεποίθηση παραμένει μέχρι σήμερα.
Αυτό είχε αρκετές θετικές συνέπειες για το Big Food.
- Για δεκαετίες τα ζαχαρούχα τρόφιμα μπορούσαν να διαφημίζονται ότι δεν έχουν επιπτώσεις στην υγεία. Η διαφήμιση τους εξακολουθεί να προβάλλεται έως σήμερα χωρίς κανένα περιορισμό. Μια πρόσφατη προσπάθεια του Υπουργού Υγείας της Γερμανίας να περιορίσει τη διαφήμιση προϊόντων με υψηλή περιεκτικότητα σε ζάχαρη στα παιδιά είχε ως αποτέλεσμα τόσο ισχυρή πολιτική αντίδραση που η προσπάθεια εγκαταλείφθηκε.
- Τα προϊόντα έγιναν όλο και πιο γλυκά με τα χρόνια. Δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου επεξεργασμένα τρόφιμα σε ένα σούπερ μάρκετ χωρίς προσθήκη ζάχαρης οποιασδήποτε μορφής.
- Δεδομένου ότι το λίπος θεωρήθηκε (λανθασμένα) ως αιτία της παχυσαρκίας, δημιουργήθηκε μια εξαιρετικά επικερδής αγορά προϊόντων με μειωμένα λιπαρά. Όμως, αυτά δεν είχαν καμία θετική επίδραση στην αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. [26]
Η ταινία That Sugar Film δίνει μια καλή εικόνα του θέματος. [27]
Ο σεφ Τζέιμι Όλιβερ (Jamie Oliver), ο οποίος έχει εργαστεί σκληρά για τη βελτίωση της διατροφής των παιδιών,[28] δείχνει σε ένα βίντεο πόση ζάχαρη καταναλώνει ένα παιδί κατά τη διάρκεια του δημοτικού στο Ηνωμένο Βασίλειο μόνο με το σοκολατούχο γάλα. Λέει ότι αν ένα δικαστήριο εξέταζε σωστά τα στοιχεία, θα καταδίκαζε οποιαδήποτε κυβέρνηση για παιδική κακοποίηση.
Η χρήση τεχνητών γλυκαντικών ακολουθεί το ίδιο μοτίβο με τα τρόφιμα χαμηλής περιεκτικότητας σε λιπαρά. Η βιομηχανία (Big Food) προμηθεύει προϊόντα που προωθούν την κατανάλωση γλυκών ενώ δίνουν τη σιγουριά ότι «δεν κάνουμε κάτι ανθυγιεινό». Η χρήση γλυκαντικών όμως δε μειώνει την κατανάλωση ζάχαρης. Αντιθέτως, η κατανάλωση ζαχαρούχων ποτών με λίγες θερμίδες σχετίζεται με υψηλότερη συνολική πρόσληψη ενέργειας και ζάχαρης στα παιδιά.[29]
Στα παιδιά αρέσουν τα γλυκά και εκπαιδεύονται στην κατανάλωση αυτών από μικρή ηλικία. Τα συσκευασμένα τρόφιμα που διατίθενται στο εμπόριο ειδικά για να απευθύνονται στα παιδιά είναι σημαντικά υψηλότερα σε ζάχαρη και χαμηλότερα σε θρεπτικά συστατικά. [30]
Τα τρόφιμα επίσης γίνονται πιο γλυκά με την προσθήκη πολλών διαφορετικών ειδών ζάχαρης (φρουκτόζη, δεξτρόζη). Μάλιστα, σε αρκετά από αυτά τα τρόφιμα αναγράφεται στη συσκευασία τους «χωρίς ζάχαρη», παρόλο που είναι εμπλουτισμένα με ουσίες που μοιάζουν με ζάχαρη ή έχουν προστεθεί φυσικά ζάχαρα.
Η ανάπτυξη της γεύσης των παιδιών αρχίζει κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Ορισμένα από τα τεχνητά γλυκαντικά που καταναλώνει η μητέρα μπορούν να εισέλθουν στον οργανισμό του αγέννητου παιδιού. Επομένως, υπάρχει η υποψία ότι στο αγέννητο παιδί έχει ήδη αποτυπωθεί η γεύση των γλυκών ήδη από τη μήτρα.[31] Παρόλο που η μητέρα πιστεύει ότι έχει μια υγιεινή εναλλακτική λύση με τη μορφή γλυκαντικών ουσιών, μπορεί να συμβάλλει στο φαινόμενο ότι περισσότερα από τα μισά παιδιά δεν τρώνε αργότερα τακτικά φρούτα και λαχανικά.[32] Στα παιδιά σήμερα συχνά αρέσουν μόνο τα λιπαρά, τα γλυκά και τα αλμυρά. Όλα τα άλλα δεν έχουν πλέον καλή γεύση για αυτά.
Η αντικατάσταση της ζάχαρης από τα γλυκαντικά συμβάλλει έτσι στην περαιτέρω επιδείνωση της διατροφικής κατάστασης.
Το ερώτημα λοιπόν αν η ασπαρτάμη είναι ελαφρώς καρκινογόνος είναι εντελώς εκτός θέματος.
Οι δραστηριότητες του Big Food δημιουργεί ακραίο πρόβλημα στην υγεία των ανθρώπων. [33] Τα παιδιά βομβαρδίζονται συνεχώς με πολλές διαφημίσεις για πρόχειρο γρήγορο φαγητό τόσο στο σπίτι, όσο και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στους δημόσιους χώρους.[34] Χιλιάδες άρτια εκπαιδευμένοι ειδικοί δεν έχουν άλλο στόχο από το να κάνουν αυτά τα παιδιά καταναλωτές τους. Ακόμη και οι γονείς που δεν θέλουν να εγκαταλείψουν τα παιδιά τους σε αυτούς τους πειρασμούς δυσκολεύονται. Δεν τους λείπει μόνο η υποστήριξη αλλά συχνά δέχονται και επιθέσεις. Για να επαναλάβω τις δηλώσεις του Jamie Oliver, οποιοσδήποτε δικαστής που εξετάζει σωστά τα στοιχεία θα πρέπει να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι εδώ συμβαίνει μια παραμέληση της δέουσας επιμέλειας από την πλευρά των κυβερνήσεων, των γιατρών και άλλων αρχών υγείας. Κάτι πρέπει να αλλάξει ριζικά. Εδώ οι καρδιολόγοι έχουν απόλυτο δίκιο. Τα σχολεία, ειδικότερα, έχουν ένα καθήκον εδώ. Θα έπρεπε να εκπαιδεύουν τα παιδιά και τους νέους αναλόγως και τα γλυκά θα έπρεπε να απαγορευτούν από τα σχολεία, ανεξάρτητα από το αν περιέχουν ζάχαρη ή τεχνητές γλυκαντικές ουσίες.
[1] Riboli E, Beland FA, Lachenmeier DW, Marques MM, Phillips DH, Schernhammer E, Afghan A, Assunção R, Caderni G, Corton JC, de Aragão Umbuzeiro G, de Jong D, Deschasaux-Tanguy M, Hodge A, Ishihara J, Levy DD, Mandrioli D, McCullough ML, McNaughton SA, Morita T, Nugent AP, Ogawa K, Pandiri AR, Sergi CM, Touvier M, Zhang L, Benbrahim-Tallaa L, Chittiboyina S, Cuomo D, DeBono NL, Debras C, de Conti A, El Ghissassi F, Fontvieille E, Harewood R, Kaldor J, Mattock H, Pasqual E, Rigutto G, Simba H, Suonio E, Viegas S, Wedekind R, Schubauer-Berigan MK, Madia F. Carcinogenicity of aspartame, methyleugenol, and isoeugenol. Lancet Oncol. 2023 Jul 13:S1470-2045(23)00341-8. doi: 10.1016/S1470-2045(23)00341-8. Epub ahead of print. PMID: 37454664.
[2] Palomar-Cros A, Straif K, Romaguera D, Aragonés N, Castaño-Vinyals G, Martin V, Moreno V, Gómez-Acebo I, Guevara M, Aizpurua A, Molina-Barceló A, Jiménez-Moleón JJ, Tardón A, Contreras-Llanes M, Marcos-Gragera R, Huerta JM, Pérez-Gómez B, Espinosa A, Hernández-Segura N, Obón-Santacana M, Alonso-Molero J, Burgui R, Amiano P, Pinto-Carbó M, Olmedo-Requena R, Fernández-Tardón G, Santos-Sánchez V, Fernández de Larrea-Baz N, Fernández-Villa T, Casabonne D, Dierssen-Sotos T, Ardanaz E, Dorronsoro A, Pollán M, Kogevinas M, Lassale C. Consumption of aspartame and other artificial sweeteners and risk of cancer in the Spanish multicase-control study (MCC-Spain). Int J Cancer. 2023 Sep 1;153(5):979-993. doi: 10.1002/ijc.34577. Epub 2023 Jun 16. PMID: 37323037.
[3] Shaywitz BA, Novotny EJ Jr. Aspartame and seizures. Neurology. 1993 Mar;43(3 Pt 1):630-1. doi: 10.1212/wnl.43.3_part_1.630. PMID: 8451019.
[4] Jones SK, McCarthy DM, Vied C, Stanwood GD, Schatschneider C, Bhide PG. Transgenerational transmission of aspartame-induced anxiety and changes in glutamate-GABA signaling and gene expression in the amygdala. Proc Natl Acad Sci U S A. 2022 Dec 6;119(49):e2213120119. doi: 10.1073/pnas.2213120119. Epub 2022 Dec 2. PMID: 36459641; PMCID: PMC9894161.
[5] Samuthpongtorn C, Nguyen LH, Okereke OI, et al. Consumption of Ultraprocessed Food and Risk of Depression. JAMA Netw Open. 2023;6(9):e2334770. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.34770
[6] Witkowski M, Nemet I, Alamri H, Wilcox J, Gupta N, Nimer N, Haghikia A, Li XS, Wu Y, Saha PP, Demuth I, König M, Steinhagen-Thiessen E, Cajka T, Fiehn O, Landmesser U, Tang WHW, Hazen SL. The artificial sweetener erythritol and cardiovascular event risk. Nat Med. 2023 Mar;29(3):710-718. doi: 10.1038/s41591-023-02223-9. Epub 2023 Feb 27. PMID: 36849732; PMCID: PMC10334259.
[7] Klass P (2019): Are Sugar Substitutes Good for Kids? New York Times Dec. 17, 2019, Section D, Page 4
[8] WHO EUROPEAN REGIONAL OBESITY REPORT 2022, Page 12
https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1420419/retrieve
[9] Zhang K, Kan C, Han F, Zhang J, Ding C, Guo Z, Huang N, Zhang Y, Hou N, Sun X. Global, Regional, and National Epidemiology of Diabetes in Children From 1990 to 2019. JAMA Pediatr. 2023 Aug 1;177(8):837-846. doi: 10.1001/jamapediatrics.2023.2029. PMID: 37399036; PMCID: PMC10318549.
[10] Huang Y, Chen Z, Chen B, Li J, Yuan X, Li J, Wang W, Dai T, Chen H, Wang Y, Wang R, Wang P, Guo J, Dong Q, Liu C, Wei Q, Cao D, Liu L. Dietary sugar consumption and health: umbrella review. BMJ. 2023 Apr 5;381:e071609. doi: 10.1136/bmj-2022-071609. PMID: 37019448; PMCID: PMC10074550.
[11] Hanssen H, Moholdt T, Bahls M, Biffi A, Siegrist M, Lewandowski AJ, Biondi-Zoccai G, Cavarretta E, Kokkvoll A, Løchen ML, Maestrini V, Pinto RS, Palermi S, Thivel D, Wojcik M, Hansen D, Van Craenenbroeck EM, Weghuber D, Kraenkel N, Tiberi M. Lifestyle interventions to change trajectories of obesity-related cardiovascular risk from childhood onset to manifestation in adulthood: a joint scientific statement of the task force for childhood health of the European Association of Preventive Cardiology and the European Childhood Obesity Group. Eur J Prev Cardiol. 2023 Jul 25:zwad152. doi: 10.1093/eurjpc/zwad152. Epub ahead of print. PMID: 37491406.
[12] Hu H, Song J, MacGregor GA, He FJ. Consumption of Soft Drinks and Overweight and Obesity Among Adolescents in 107 Countries and Regions. JAMA Netw Open. 2023;6(7):e2325158. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.25158
[13] Mullee A, Romaguera D, Pearson-Stuttard J, et al. Association Between Soft Drink Consumption and Mortality in 10 European Countries. JAMA Intern Med. 2019;179(11):1479–1490. doi:10.1001/jamainternmed.2019.2478
[14] Weihrauch-Blüher S, Schwarz P, Klusmann JH. Childhood obesity: increased risk for cardiometabolic disease and cancer in adulthood. Metabolism. 2019 Mar;92:147-152. doi: 10.1016/j.metabol.2018.12.001. Epub 2018 Dec 5. PMID: 30529454.
[15] Borges MC, Louzada ML, de Sá TH, Laverty AA, Parra DC, Garzillo JMF, et al. (2017) Artificially Sweetened Beverages and the Response to the Global Obesity Crisis. PLoS Med 14(1): e1002195. doi:10.1371/journal.pmed.1002195
Toews I, Lohner S, Küllenberg de Gaudry D, Sommer H, Meerpohl JJ. Association between intake of non-sugar sweeteners and health outcomes: systematic review and meta-analyses of randomised and non-randomised controlled trials and observational studies. BMJ. 2019 Jan 2;364:k4718. doi: 10.1136/bmj.k4718. Erratum in: BMJ. 2019 Jan 15;364:l156. PMID: 30602577; PMCID: PMC6313893.
Pavanello S, Moretto A, La Vecchia C, Alicandro G. Non-sugar sweeteners and cancer: Toxicological and epidemiological evidence. Regul Toxicol Pharmacol. 2023 Mar;139:105369. doi: 10.1016/j.yrtph.2023.105369. Epub 2023 Mar 3. PMID: 36870410
[16] Do Artificial Sweeteners Alter Post-Meal Glucose, Hunger Hormones? – Medscape – Mar 02, 2023
[17] Christofides EA. POINT: Artificial Sweeteners and Obesity-Not the Solution and Potentially a Problem. Endocr Pract. 2021 Oct;27(10):1052-1055. doi: 10.1016/j.eprac.2021.08.001. Epub 2021 Aug 11. PMID: 34389515.
[18] Nadolsky KZ. COUNTERPOINT: Artificial Sweeteners for Obesity-Better than Sugary Alternatives; Potentially a Solution. Endocr Pract. 2021 Oct;27(10):1056-1061. doi: 10.1016/j.eprac.2021.06.013. Epub 2021 Sep 3. PMID: 34481971.
[19] Are Artificial Sweeteners Really Harmless? – Medscape – Aug 19, 2022
[20] https://www.helgilibrary.com/charts/sugar-consumption-per-capita-rose-176-to-316-kg-in-greece-in-2020/
[21] Linardakis M, Sarri K, Pateraki MS, Sbokos M, Kafatos A. Sugar-added beverages consumption among kindergarten children of Crete: effects on nutritional status and risk of obesity. BMC Public Health. 2008 Aug 6;8:279. doi: 10.1186/1471-2458-8-279. PMID: 18684334; PMCID: PMC2525654.
[22] Cleave T.L. The Saccharine Disease. Bristol: John Wright, 1974
Bruker, M. O. (1967). Zucker und Gesundheit: der Zucker als pathogenetischer Faktor; gesammelte Forschungsergebnisse als Basis für umwälzende Erneuerungen der Diätetik; mit Grundregeln für eine wirksame Heilkost. Schwabe.
[23] Yudkin J (1972): Pure, White and Deadly: The Problem of Sugar. London: Davis-Poynter. ISBN 978-0706700565. OCLC 571307
[24] https://sentientmedia.org/big-food/
[25] Kearns CE, Schmidt LA, Glantz SA. Sugar Industry and Coronary Heart Disease Research: A Historical Analysis of Internal Industry Documents. JAMA Intern Med. 2016;176(11):1680–1685. doi:10.1001/jamainternmed.2016.5394
[26] Heini, A./Weinsier, H. (1997): Divergent trends in obesity and fat intake patterns: The
American paradox. In: The American Journal of Medicine, 102, 259-264.
Willett, W.C. (2002): Dietary fat plays a major role in obesity: no. In: Obesity Reviews, 3,
59-68
[27] https://en.wikipedia.org/wiki/Jamie%27s_School_Dinners
[28] Wikipedia contributors. (2023, March 21). Jamie’s School Dinners. In Wikipedia, The Free Encyclopedia. Retrieved 09:22, August 13, 2023, from https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Jamie%27s_School_Dinners&oldid=1145902606
[29] Sylvetsky AC, Figueroa J, Zimmerman T, Swithers SE, Welsh JA. Consumption of low-calorie sweetened beverages is associated with higher total energy and sugar intake among children, NHANES 2011-2016. Pediatr Obes. 2019 Oct;14(10):e12535. doi: 10.1111/ijpo.12535. Epub 2019 May 2. PMID: 31044560.
[30] Mulligan C, Vergeer L, Kent MP, L’Abbé MR (2023) Child-appealing packaged food and beverage products in Canada–Prevalence, power, and nutritional quality. PLoS ONE 18(5): e0284350. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0284350
[31] Sylvetsky AC, Conway EM, Malhotra S, Rother KI. Development of Sweet Taste Perception: Implications for Artificial Sweetener Use. Endocr Dev. 2017;32:87-99. doi: 10.1159/000475733. Epub 2017 Aug 15. PMID: 28873386.
[32] WHO EUROPEAN REGIONAL OBESITY REPORT 2022, page 32
https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/1420419/retrieve
[33] The PLoS Medicine Editors (2012) PLoS Medicine Series on Big Food: The Food Industry Is Ripe for Scrutiny. PLoS Med 9(6): e1001246. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1001246
Dale MJ, Carroll SJ, Daniel M. The conflict between Public Health and ‘Big Food’: A Counterinsurgency? Health Promot J Austr. 2022 Jul;33(3):614-617. doi: 10.1002/hpja.544. Epub 2021 Sep 24. PMID: 34543486.
[34] Liu W, Barr M, Pearson AL, Chambers T, Pfeiffer KA, Smith M, Signal L. Space-time analysis of unhealthy food advertising: New Zealand children’s exposure and health policy options. Health Promot Int. 2020 Aug 1;35(4):812-820. doi: 10.1093/heapro/daz083. PMID: 31407790.